امید

در خبر تاكید شده بود: مهدی بازرگان در زوریخ سوییس درگذشت بی آن كه اشاره كند تنها یك هفته قبل و به قصد درمان به این كشور سفر كرده بود و قبل از شروع درمان در بیمارستان مورد نظر چشم از جهان فرو بست. (او قبل از آن سفر بی بازگشت، مدتی در بیمارستان دی تهران بستری بود.)

شاید می خواستند شنونده گمان كند بازرگان پس از اتمام نخست وزیری و نمایندگی مجلس شورای اسلامی سال های بازنشستگی را مانند سید محمد علی جمال زاده در آرامش و آسایش در سوییس می گذرانده و انگار نه انگار كه در تمام 10 سال پس از اتمام نمایندگی در ایران زندگی می كرد و تنها یك بار به آلمان سفر كرد و بازگشت و هیچ گاه جلای وطن نكرد و به اپوزسیون خارج نشین نیز نپیوست.

لحن تلویزیون البته پس از آگاهی از پیام تسلیت مقام معظم رهبری به مرحوم سحابی تعدیل شد و مراسم تشییع جنازه و تدفین و ترحیم نیز به ترتیب در خیابان میرداماد تهران و آرامگاه بیات قم و حسینیه ارشاد با آرامش و شكوه برگزار شد و تا چند سال قبل امكان برگزاری مراسم سالگرد هم فراهم بود.

مهدی بازرگان در سال 1286 خورشیدی یك سال پس از صدور فرمان مشروطه به دنیا آمد و در دوران رضا خانی در زمره اولین گروه محصلان اعزامی به اروپا بود و در بازگشت نیز ابتدا به ساكن وارد عرصه سیاست نشد و اتفاقا چون صبغه دانشگاهی او می چربید از جانب دكتر محمد مصدق ماموریت یافت ریاست هیات خلع ید از شركت نفت ایران و انگلیس و واگذاری همه امور به ایرانی ها را بر عهده گیرد و این مهم را با شایستگی انجام داد و دفتری كه 64 سال پیش در پالایشگاه آبادان از انگلیسی ها تحویل گرفت همچنان موجود و خاطره انگیز است.

نقل وجوه متعدد و متنوع وحتی اكتفا به بیان زندگی نامه سیاسی بازرگان در یك گفتار مناسبتی نمی گنجد و قصد نقد كارنامه او نیز در میان نیست.

اما همین قدر می توان گفت كه او بازرگان زاده و فرزند یك تاجر مشهور (حاج عباسعلی بازرگان) بود و از این رو نیز نام خانوادگی شان بازرگان؛ اما هرگز روحیه تجاری و اقتصادی نداشت و در هر پروژه صنعتی و تولیدی به منفعت مشترك و منافع عمومی بیشتر بها داد تا منافع شخصی.

به تعبیر سخنران مراسم ترحیم در حسینیه ارشاد به نام، بازرگان بود و به صفت، نه. هر چند كه با بازرگانان نیز نشست و برخاست داشت و اقتصاد دولتی را برنمی تافت.

وارد سیاست شد اما هیچ گاه جامه سیاستمداران حرفه ای را نپوشید كه لازمه آن پرهیز از صراحت و قدری زد و بند بود و حتی متهم شد كه گاه از او رفتارها و گفتارهایی سر می زند كه سیاستمدارانه نیست و به نامه ای اشاره می كنند كه در سال 1358 بعد از اشغال سفارت آمریكا در تهران به محمد رضا پهلوی نوشت كه در آن از شاه خواسته بود به ایران بازگردد تا غائله بخوابد!

به زندان رژیم شاه افتاد و سال ها هم در زندان به سر برد اما هیچ گاه به یك انقلابی به مفهوم مصطلح تبدیل نشد و روحیه آشتی جویانه و خیر خواهانه را فرو نگذاشت حال آن كه زندان، مردان و زنان سیاست را رادیكال می كند.

در همان زندان و در سال 1344 بود كه سخنی ماندگار بر زبان آورد:" ما آخرین گروهی هستیم كه با زبان قانون با شما سخن می گوییم." پیش بینی او محقق شد زیرا دیگران راه های مبارزه مسالمت آمیز را بی ثمر دانستند و برخی سلاح در دست گرفتند.

از دل حزب متبوع او یك سازمان مسلح متولد شد و خود نیز " چریك پیر" لقب گرفت اما هیچ گاه بر هیچ رفتار مسلحانه ای مُهر تایید نزد.

یك عمر خواننده و انیس قرآن بود و به تفسیر قرآن هم می پرداخت اما در دیدگاه های مذهبی نظر آیت الله مطهری را ارجح می دانست با این كه دوستی او با آیت الله طالقانی عمیق تر بود و ابایی نداشت كه چند ماه پس از درگذشت دكتر علی شریعتی همراه مطهری نامه ای را امضا كند كه پاره ای از آرای شریعتی را برنمی تافت و هر چند دیگران گفتند امضای خود را پس گرفته اما خود چنین نگفت.

روشنفكر بود اما با مراجع تقلید رابطه نزدیكی داشت چندان كه قبول مسوولیت دولت موقت را به كسب از تكلیف از آیت الله مرعشی نجفی نیز موكول كرد كه هر چند نسبت خانوادگی نزدیكی با او داشت اما گویا به خاطر تقلید شرعی هم بود.

بازرگان از فرنگ بازگشته بود بی آن كه فرنگی شده باشد. او یك ایرانی تمام عیار بود و در عین پایداری بر اصول، سخت مداراجو. هم اهل نماز و عبادت و هم دوستدار آزادی. هم طرفدار اقتصاد آزاد و هم منتقد سود جویی افراطی فردی و نگاه دنیوی.

روشنفكران سكولار از وصیت نامه او ناخرسندند و باور نمی كنند نوشته بازرگان باشد آن قدر كه سویه اُخروی دارد.

این روزها كه اعتدال، سكه رایج شده می توان از او به عنوان پیشگام اعتدال یاد كرد و رییس جمهور روحانی نیز اگر چه نه با این صفت اما به بهانه های دیگر از او یاد كرده چرا كه نیك می داند نسب اعتدال به بازرگان می رسد.

این روزها از صلح حدیبیه نیز زیاد صحبت می شود و می توان به یاد آورد كه او نیز همواره پیشنهاد صلح می داد.

از روزنامه نگار انتظار می رود نقد را فرونگذارد اما در سالمرگ بازرگان و در دورانی كه بیش از هر زمان دیگر به اعتدال نیاز داریم و آرایش سیاسی از دوگانه های قبلی به اعتدال- افراط تغییر یافته نخواهید به كارنامه سیاسی او بپردازیم كه همه دست كم به انصاف او احترام می گذارند ولو سلیقه متفاوتی داشته باشند.

دكتر علی شریعتی در وصف دكتر محمد مصدق گفته بود "مردی كه یك عمر برای آزادی نالید". درباره بازرگان هم چه بسا بتوان گفت " مردی كه یك عمر برای اعتدال نالید."

حدس می زنم دوستداران منش و روش و گویش بازرگان خرده بگیرند كه فعل " كوشید" مناسب تر است تا " نالید" اما این گزاره را به سیاق شریعتی درباره مصدق برساختم. ضمن این كه در " نالید" خاصه در دوران تنهایی و عسرت، رنجی نهفته است كه چه بسا در " كوشید" نباشد.