امید

موضوع نقض برجام از زمان تصویب تمدید قانون تحریم‌های ایران از سوی کنگره آمریکا و بعد از آن تبدیل شدن آن به قانون بدون امضای رییس جمهور آمریکا، نقل محافل مخالف برجام است.  مقامات رسمی جمهوری اسلامی ایران هم مستمرا آمریکا را متهم به نقض برجام می‌کنند.  به اعتقاد شما بهترین واکنشی که ما می‌توانیم در مقابل رفتار آمریکایی‌ها نشان بدهیم چیست؟

در اینکه برخی از رفتارهای آمریکایی‌ها مخالف روح برجام است شکی نیست.  اینکه عده‌ای چه در واشنگتن، چه در تل‌آویو و چه در ریاض نشسته‌اند و چشم‌انتظار پایان برجام، حالا چه با پاره کردنش از سوی آمریکا و چه با کنار کشیدن ایران از آن هستند، باز هم شکی نیست.  اما اولین و مهم‌ترین راهکاری که ما باید در نظر داشته‌باشیم این است که هر اتفاقی هم که رخ بدهد، ما نباید شروع کننده نقض برجام باشیم، یعنی تمام توجه‌مان را بکنیم که آنچه ما انجام می‌دهیم نباشد که عامل نقض برجام می‌شود.

آنچه ما تاکنون از رفتار آمریکایی‌ها می‌بینیم، این است که عملا نقض برجام حادث نشده‌است.  یعنی اینکه دستورات اجرایی رییس جمهوری آمریکا و اختیارات وزیر خارجه آن بخش‌هایی از قانون تحریم‌های ایران یا آیسا (ISA – Iran Sanctions Act) که از طریق برجام معلق شده‌بود، همچنان معلق نگه داشته‌اند.  در نتیجه هنوز عملا نقض برجام رخ نداده‌است.  ولی حتی به فرض هم که چنین اتفاقی رخ بدهد، برنامه ما نباید این باشد که خب برجام نقض شد ما هم از این توافق کنار می‌رویم، برنامه ما باید بر اساس روشی باشد که بر اساس برجام بیشترین منافع را برای ما داشته‌باشد.

اینکه ما می‌گوییم برجام یک توافق بین‌المللی است، به این معنی است که نباید نگاه دوجانبه به برجام داشته‌باشیم.  برجام یک توافق مولتی‌لترال (Multilateral) و چندجانبه است.  زمانی که ما بحث حقوقی می‌کنیم، بله، اگر طرفی از طرف‌های برجام نقض کرد، آنگاه یک روند حقوقی وجود دارد که بر اساس آن و از طریق آن وقتی به نتیجه رسید می‌توانیم بگوییم که ما از این توافق خارج می‌شویم.  اما اینکه بنشینیم و با خودمان بگوییم حق با ماست و بقیه را نادیده بگیریم، امکان‌پذیر نیست.  همانگونه که یک مدت نشسته‌بودیم یا حالا ایستاده بودیم و می‌گفتیم انرژی هسته‌ای حق ماست.  اینجا بحث حق نیست، بحث منافع است، بحث این است که منافع ما چگونه بهتر از طریق برجام تامین می‌شود، نه اینکه حق در برجام با ماست یا نیست.

باید توجه داشت که نگاه آمریکا به این قضیه این نیست که کلا در برجام همه چیز را به ایران باخته‌است و در برابر ما هم نباید فکر کنیم که در برجام همه چیز را از آمریکا برده‌ایم.  آنها می‌گویند که ما یک خاکریز را از دست داده‌ایم، جنگ را که نباخته‌ایم، حالا این اصطلاح است به معنای جنگ تحت اللفظی نیست.  با این نگاه آنها سراغ حفاظت از خاکریزهای دیگرشان می‌روند، حالا ما این خاکریز را داریم، نباید کاری کنیم که این خاکریز را خودمان با دست خودمان تقدیم آنها بکنیم.

به نظر شما چه چیزی باعث شد که امروز ما شاهد این سردرگمی در مورد نقض برجام باشیم؟

در اینجا انتقادهایی به مذاکره کنندگان ما وارد است، نه اینکه بخواهیم دستاوردهای آنان را یکسره انکار کنیم، مساله این است که به لحاظ شکلی، مذاکرات برجام دارای ایراداتی بود.  اینکه شکل مذاکرات به صورت یک جا انجام شد و همه نتایج آن به بعد از پایان مذاکره و توافق موکول شد، باعث همین سردرگمی شد.  حتی بهترین مذاکره‌کنندگان و بهترین کارشناسان هم نمی‌توانند پیش‌بینی کنند که چند سال بعد، چند ماه بعد چه اتفاقی در کجا می‌افتد و چه اثری در برجام خواهد داشت.  من خودم به عنوان یکی از ناقدان مذاکرات هسته‌ای معتقد بودم، راهکار شکلی بهتر برای مذاکرات شیوه Reciprocal یا تعهد در برابر تعهد بود.  منظور از این شیوه مذاکره این است که مثلا در طول مذاکرات، توافق می‌کردیم که ما پنج هزار سانتریفیوژ بر می‌داریم، شما فلان تحریم را لغو می‌کنید، ما پنج هزار تای دیگر بر می‌داریم، شما یک تحریم دیگر را حذف می‌کنید.  اگر از این روش استفاده می‌کردیم، آنگاه با نگاهی به عملکرد تدریجی طرف‌های مقابل می‌فهمیدیم که آنها چه واکنشی نشان می‌دهند.  اما حالا ما یکجا کل تعهدات خود را اجرا کرده‌ایم و از طرف مقابل هم انتظار داشتیم که طرف مقابل هم یکجا تعهداتش را اجرا کند.  هر چقدر هم کارشناسان ما کارکشته و متخصص بودند نمی‌توانستند که پیش‌بینی کنند رفتار طرف مقابل چگونه خواهد بود.

مساله اینجاست که گروه‌های مخالف برجام در ریاض و تل‌آویو و واشنگتن، ساکت نمی‌نشینند، از هر فرصتی استفاده می‌کنند تا برجام را زمین بزنند.  فعال بودند و فعال هم خواهند ماند.  اما از سوی مقابل در دنیا ما باید حواس‌مان باشد که یک جمع وجود دارند که موافق برجام هستند، ما باید حواس‌مان جمع باشد سیاست‌هایی را اتخاذ نکنیم که طرف‌هایی که موافق برجام هستند، در موضع ضعف قرار بگیرند.  خیلی مهم است که اکثریت داشته‌باشیم و اکثریت دنیا با برجام موافق است، یک اقلیت قدرتمند وجود دارد که مخالف برجام هستند، ما باید این پشتیبانی اکثریت را داشته‌باشیم.

امروز دیگر بازی ما دیگر فقط برجام نیست، بازی وسیع‌تر شده‌است، ما با برجام پرونده هسته‌ای ایران را از حالت امنیتی خارج کردیم، کشور از حالت امنیتی‌سازی شده خارج شد، حال طرف مقابل تلاش خواهد کرد که از طرق مختلف دیگر دوباره آن شرایط غیرعادی را به ما تحمیل کند.  الآن ما فقط درون برجام نباید دنبال راهکار مقابله با این بگردیم.  باید فراتر از برجام نگاه کنیم،  اجازه ندهیم که از هیچ راهی دوباره آن شرایط تحریم و امنیتی‌سازی و بن‌بست استراتژیک را به تحمیل کنند و ما را در یک محیط بسته و تحت محاصره قرار دهند.

دیدگاه این اکثریتی که شما به آن اشاره می‌کنید نسبت به برجام چیست؟

الآن برجام یک ابزار بسیار قدرتمند در اختیار ماست.  ابزاری که از آن می‌توانیم برای تعمیق شکاف میان مخالفان برجام، یعنی دشمنان ایران که قصد امنیتی‌سازی پرونده ایران و انزوای ایران را دارند با موافقان برجام، یعنی اکثریت کشورهای جهان در اروپا، روسیه و چین و بسیاری از کشورهایی که این توافق را یک دستاورد بین‌المللی می‌دانند استفاده کنیم.  ببینید این شکاف قبلا وجود داشت.  چیزی که به نام تحریم آیسا امروز تمدید می‌شود، مربوط به زمان بیل کلینتون است.  در آن روزگار اروپایی‌ها نه تنها با تحریم‌های آمریکایی همراه نمی‌شدند، بلکه حتی آنها را به دادگاه می‌بردند و اگر آمریکا می‌خواست یکجانبه تحریمی را علیه شرکت‌های اروپایی اعمال کند، مقابل او می‌ایستادند.  در این حد فاصل بود که ما دچار مشکلاتی شدیم، پرونده ما امنیتی شد و با دست خودمان آن شکاف میان اروپا و آمریکا را پر کردیم، یعنی اجازه دادیم که اروپایی‌ها با آمریکایی‌ها در تحریم ایران هم داستان شوند و هر چه مخالفان ایران دیکته می‌کنند را برای انزوا و تضعیف ایران اجرا کنند.

حالا پس از برجام ما دوباره این فرصت را پیدا کرده‌ایم که آن شکاف پیشین را ایجاد کنیم.  امروز موگرینی به عنوان رییس سیاست خارجی اتحادیه اروپا می‌گوید که از جانب ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا، از این توافقنامه حمایت می‌کند.  این فقط دولت روحانی یا تیم مذاکره‌کننده ایرانی نیست که این توافق‌نامه را یک دستاورد می‌دانند، کارشناسان و تحلیل‌گران سیاسی در سراسر جهان رسیدن به چنین توافقی را یک دستاورد بزرگ و نوی بین‌المللی می‌دانند که می‌تواند الگویی برای حل مسائل جهانی باشد.  امروز اروپایی‌ها و نگاه آنها به برجام یک سرمایه برای ما است.

اروپایی‌ها این را مهم‌ترین دستاورد دیپلماتیک سال‌های اخیر می‌دانند.  نشانه‌ای می‌دانند که دیپلماسی توان حل مسائل دارد.  آدم‌ها، سازمان‌ها و نهادهایی که معتقد به کارآمد دیپلماسی هستند برجام را یک دستاورد مهم می‌دانند.  در عین حال این یک دستاورد بزرگ برای چندجانبه‌گرایی در دنیا است، یعنی اینکه به جای اینکه مشکلات را با دیپلماسی دو جانبه حل شود، از طریق مذاکرات چندجانبه حل شود.  سومین خاصیت برجام، دستاورد آن در مورد عدم اشاعه است.  هر چند که ما می‌دانیم و من هم معتقدم که ایران هیچگاه دنبال رسیدن به سلاح هسته‌ای نبود. اما به هر تقدیر اینکه برجام توانست مخالفان ایران را به این نتیجه برساند که ایران نه به دنبال سلاح هسته‌ای است و در عین حال در این مورد تضمین هم می‌دهد، خودش یک گام اساسی در جهت عدم اشاعه سلاح‌های کشتارجمعی محسوب می‌شود.  دقت کنید که منظور این نیست که ایران دنبال سلاح هسته‌ای بوده، منظور این است که برخی ادعا می‌کردند ایران دنبال سلاح هسته‌ای است و اکنون هر کس ادعایی در این زمینه بکند، برجام مضمن این است که ایران در جستجوی سلاح هسته‌ای نیست.

حالا فرض کنیم که نقض برجام ثابت شد، راهکار ما برای مقابله با آن چه باید باشد؟

فرض کنیم که برجام نقض شد.  باز هم ما نباید به فکر کنار کشیدن از توافق باشیم.  جایگزین آن چیست؟ اگر آمریکایی‌ها نقض کردند و ما هم از برجام کنار کشیدیم.  بعد از آن قرار است چه کنیم؟  دوباره بر می‌گردیم سانتریفیوژها را نصب می‌کنیم، با سرعت بیشتر هم این بار می‌توانیم این کار را بکنیم.  و دوباره ذخایر اورانیوم غنی شده را به سطح قبلی و حتی بیشتر بر می‌گردانیم، راکتور آب سنگین می‌سازیم.  از سوی دیگر آمریکایی‌ها هم دوباره شروع می‌کنند به فشار وارد کردن.  فشار بین‌المللی دوباره باز می‌گردد.  شرایط به سمت تهدید می‌رود، تهدید به جنگ و درگیری پیش می‌آید.  در بهترین حالت بر می‌گردیم به سال ۱۳۹۲، دوباره باید دنبال مذاکره برای حل مساله برویم.  در بهترین حالت این مسیر از سر تکرار می‌شود.  تازه این بهترین حالتی است که فرض می‌کنیم.

در هر حالتی حتی اگر طرف مقابل هم برجام را نقض کرد و زیر پا گذاشت، ما باید بلندمدت فکر کنیم، باید به فکر این باشیم که نتایج واکنش‌های‌مان چه خواهد بود.  باید دقیق بررسی کنیم که چه جایگزینی را انتخاب می‌کنیم.  باید حواس‌مان به سرمایه‌ای که از کشورهای هوادار برجام داریم باشد.  باید روی شکاف میان اروپا و آمریکا حساب باز کنیم و سعی کنیم جبهه هوادار خودمان را تقویت کنیم.  همانگونه که گفتم برجام یک توافق دوجانبه نیست.  یک توافق چندجانبه است و چین و روسیه و اروپایی‌ها به شدت از آن حمایت می‌کنند.  اگر هم آمریکایی‌ها بخواهند برجام را نقض کنند، ما نباید سمت آمریکایی‌ها برویم و ما هم برجام را کنار بگذاریم، ما باید سمت متحدانی برویم که هوادار برجام هستند و در اجرای برجام به ما کمک خواهند کرد.