امید

 به بیان دیگر، جهان امروز در معرض بزرگترین تحولات تاریخ بشر قرار دارد (شیانی و محمدی،12: 1386). همچنین رشد سریع جمعیت، دگرگونی ساختار اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، بی تناسبی عمیق بین توسعه فنی و فرهنگی و به عبارت دیگر، توسعه ناموزون در ایران معاصر موجب شکل گیری صور نامنظم و بی‏قاعدگی‏هایی گردیده که پیآمد آن رشد نابهنجاری‏ها و انحرافات در شهرهاست (کلدی و رحمانی، 192: 1385). شتاب چنین دگرگونی‏هایی در کشور‏های در حال توسعه به طور سرنوشت سازی بر شکل گیری و تشدید مشکلات اجتماعی افراد جامعه، به خصوص جوانان تأثیر گذاشته است.

در این میان، آنومی به عنوان یک مشکل اجتماعی نیز ناشی از شرایطی است که بخشی از آن به دگرگونی‏های شتابان و بخشی دیگر به نا بسامانی‏های موجود در جامعه مربوط است. در شرایط آنومیک، به دلیل ضعف در حاکمیت هنجارها، تعرض میان آن‏ها و حتی پدید آمدن عرصه هایی فاقد هنجارهای روشن، عدم التزام به قواعد اخلاقی و اجتماعی پدید می‏آید و الگوها به خوبی راهنمای رفتارهای اجتماعی نیستند؛ به عبارت دیگر، در این شرایط، اختلال، تعارض، ناپایداری هنجارها و در برخی زمینه ها، بی‏هنجاری به وضوح قابل مشاهده است.

در ضمن، گرایش به رفتارهای نابهنجار از مسائلی است که توسعه اجتماعی و اقتصادی و شکل‏گیری جامعه باثبات و دور از تنش و انحرافات را غیرممکن می‏سازد و هرگونه برنامه‏ریزی و پیشرفت اجتماعی و اقتصادی را با خطر مواجه می‏سازد (شیانی و محمدی،12: 1386). بنابراین، مطالعه گرایش به رفتارهای نابهنجار و ریشه‏های آن با توجه به عواقبی که چنین گرایشاتی می‏تواند به همراه داشته باشد، از اهمیت زیادی بر خوردار است.

کلان‏شهرها نیز با قرار گرفتن در مسیر رشد و تحولات شتابان جهانی شدن از یک سو و رخدادهای مهم اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و تغییرات ساختاری ناشی از آن در دهه‏های اخیر از سوی دیگر، بستر مناسبی برای وضعیت بحرانی و آنومیک بوده است. دگرگونی‏های پدید آمده در چند دهه اخیر به نحو چشم گیری بر شکل گیری و تشدید مشکلات اجتماعی افراد جامعه تأثیرگذار بوده است. از جمله مشکلات اجتماعی و سیاسی؛ بی‏اعتمادی و سردرگمی، گسستگی پیوندهای اجتماعی، عدم جذب جوانان در بدنه اجتماع، عدم مشارکت و انزوای اجتماعی می‏‌باشد.

با این حال جوامع انسانی بر اساس قواعد، هنجارها و نظم اجتماعی اداره می‌شود، رعایت این قواعد و هنجارهای اجتماعی موجب ایجاد تعادل و نظم در جامعه می‌گردد، چنانچه رفتار افراد جامعه در اقشار مختلف به گونه‌ای برخلاف این هنجارها پیش برود و افراد نسبت به هنجارهای موجود بی تفاوت شوند، جامعه دچار آشفتگی و بی هنجاری خواهد شد. با این حال در زمینه نقش اقشار مختلف اجتماعی بر آنومی اجتماعی اطلاعات کم و محدودی در دسترس است و پیشینه تحقیقاتی در این زمینه دارای خلأ است. لذا با توجه به اهمیت بررسی عوامل مؤثر بر آنومی اجتماعی، هدف از نوشتار پژوهشی حاضر پاسخ به این سئوال است که آیا تحریم‌های اقتصادی و طبقات اجتماعی بر آنومی اجتماعی در بین ساکنان منطقه 11 شهر تهران تأثیر دارد؟ چارچوب نظری دورکیم سبب پیدایش نابرابری اجتماعی را در تفاوت های هوشی و کارآیی و شایستگی افراد می‌بیند و اینها تعیین کننده مقام‌های اجتماعی می‌باشند.

این روند همان تقسیم کار در جامعه است که بر پایه استعدادها و کارآیی‌های افراد صورت می گیرد¬(کمالی،1379: 53). دورکیم در چارچوب ارگانیسم گرایی دو نوع نابرابری اجتماعی بیرونی و درونی را در ساختار اجتماعی تشخیص داده است، منظور وی از نابرابری اجتماعی بیرونی آن دسته از نابرابری ها است که حاصل شرایط اجتماعی است مانند موقعیت های اجتماعی خانواده، انتقال موروثی قدرت یا مالکیت.

نوع دوم نابرابری ها از نظر دورکیم نابرابری هایی هستند که در نتیجه تفاوتهای فردی، قابلیت¬ها و استعدادهای خاص فرد به وجود می آیند، به عقیده وی در جوامعی که مناسبات و روابط اجتماعی مکانیکی است نابرابری های بیرونی رواج بیشتری دارد و در جوامعی که این مناسبات ارگانیکی است نابرابری های درونی چشمگیرتر است. دوركیم در عین تأكید بر اهمیت اقتصاد و به ویژه پیامدهای منفی بی نظمی و آشفتگی در حوزه اقتصاد بر جامعه، تلاش دارد تا این تصور ساده را كه بحرانهای اقتصادی به دلیل فقری كه ایجاد می كنند منتج به پیامدهای منفی اجتماعی می‌شوند را رد كند. استدلال او این است كه اگر مسائل اجتماعی ناشی از بحران اقتصادی و فقر ناشی از آن باشد، طبیعتًا در شرایط رفاه و رونق اقتصادی نباید با این مسائل مواجه باشیم؛ حال آنكه برخی از مسائل اجتماعی می تواند نقش مهمی در ناهنجاری های اجتماعی ایفا کند. 

نتایج پژوهش نشان داد متغیر تحریم‌های اقتصادی، 6/7 درصد از آنومی اجتماعی و متغیر طبقات اجتماعی ، 9 درصد از آنومی اجتماعی را پیش‌بینی می‌کند. در این راستا مک ایوان و همکاران(2023)، کومار و همکاران(2022)، گردز و همکاران(2022)، مک ایوان و همکاران(2022)، ساین و همکاران(2022) و ورکو و همکاران(2022) اظهار کردند که مشکلات و محدودیت های اقتصادی موجب توسعه آنمی اجتماعی و تمایل به مهاجرت در افراد می شود. ساله ودو همکاران(2022)، قاریب و همکاران(2022)، ووهرا و همکاران(2022) و الفروقی و همکاران(2022) نیز ایجاد شکاف بین طبقات اجتماعی را عامل مهمی در توسعه آنمی اجتماعی معرفی کردند.

از ویژگی‌های خاص منطقه 11 وجود مراکز مـهم سیاسـی و نظامـی، برخی سفارتخانه و نیز چندین پـادگان نظامـی، وجود مراکز مهم اقتصادی و بازارهای تخصصی با عملکرد فرامنطقه ای و فراشهری، مراکز نشر کتاب سراسری، مراکز مهم دانشگاهی و علمی و همچنین وجود یکصد مسجد و اماکن مهم آموزش کشوری در آن است که بدان مرکزیت خاصی داده است. وجود معابر اصلی و میادین مهم بالاخص ایستگاه راه آهن که محل تلاقی کلیه ریل‌های کشور می باشد باعث شده حجم بسیار بالایی از مسافر در این محل خارج و وارد شوند و نیز باعث تردد روزانه دو میلیون مسافر در سطح منطقه می گردد، لذا شکل گیری رفتارهای انحرافی در جامعه شهری به ویژه منطقه مورد نظر بسیار حائز اهمیت است، از طرفی تحریم‌های اقتصادی و طبقات اجتماعی بر أساس نتایج پژوهش حاضر، می تواند زمینه مشکلات اقتصادی را فراهم کرده و زمینه رفتارهای انحرافی را فراهم کند. مطابق در نظر دورکیم یک جامعه آنومیک، جامعه اي است که قواعد رفتار- هنجارها- شکسته شده یا در طول دوره¬اي از تغییرات سریع کارآمدي خود را از دست دهند. آنومی، کارکرد کنترل اجتماعی جامعه را ضعیف می کند، هر جامعه تلاش دارد تا اهداف و آرزوهاي مردم خود را محدود کند اگر جامعه اي آنومیک شود نمی‌تواند بر خواست‌ها وآرزوهاي جامعه‌ي خود اعمال کنترل کند؛ در این جامعه مطالبات افراد پایان ندارند در این شرایط اطاعت از قوانین با دشواري صورت می-گیرد و بروز رفتارهاي جایگزین در بین افراد، مانند جرم و انحراف، اجتناب ناپذیر است. در حالی که دورکیم آنومی را محصول بروز تغییرات سریع در جامعه می بیند، مرتون به بررسی این مسئله در حالتی نسبتاً باثبات در جامعه می‌پردازد و به جاي تأکید بر تغییرات به مسئله‌ي اهداف و وسایل دست یابی به اهداف می پردازد. مرتون بر این باور است که انحراف (کژرفتاري) براي این پیش می آید که جامعه دستیابی به برخی اهداف را تشویق می کند ولی وسایل ضروري براي رسیدن به این هدف ها را در اختیار همه‌ي اعضاي جامعه قرار نمی‌دهد در نتیجه برخی افراد یا باید هدف‌هاي خاصی را برگزینند و یا براي رسیدن به اهدافی که فرهنگ جامعه‌شان تجویز کرده، باید وسایل نامشروعی را به کار گیرند

بدین ترتیب از نگاه مرتون آنومی حاصل شکافی است که بین اهداف فرهنگی و وسایل دستیابی به این هداف پیش می آید. وسایل دست یابی به این اهداف فرهنگی توسط ساختار اجتماعی تعیین می شوند، در این حالت هنجارهاي پذیرفته شده با واقعیت اجتماعی در ستیزند و ممکن است فرد براي دست¬یابی به اهدافش دست به رفتارهاي انحرافی بزند. مرتون چهار نوع رفتار انحرافی را که ممکن است در این فرآیند پدید آیند به این شرح برمی¬شمرد: بدعت، کناره گیري، شعائرگرایی، سرکشی(میری، 1389). رابرت اگنیو نظریه‌اي را ارائه داد که به تئوري عمومی فشار معروف است. این تئوري در سطح خرد به بررسی اثرات فشار بر فرد می پردازد، در حالی که مرتون تلاش دارد تفاوت¬هاي طبقاتی را در میزان جرم تبیین نماید. اگنیو تلاش دارد تا نشان دهد که چرا افرادي که احساس تنش و فشار می¬کنند به احتمال بیشتري رفتارهاي مجرمانه دارند. از نظر اگنیو رفتارهاي مجرمانه نتیجه¬ي مستقیم حالات عاطفی منفی- خشم، ناکامی و هیجانات زیان¬آور هستند. این حالات عاطفی منفی از چهار منبع فشار ناشی می¬شوند که عبارتند از فشار ناشی از شکست در پیشبرد اهداف، فشار ناشی از شکاف بین انتظارات و آنچه که حاصل شده، فشار ناشی از از دست رفتن محرك¬هایی که براي فرد جنبه¬ي مثبت دارند، فشار ناشی از وجود محرك¬هایی که براي فرد جنبه¬ي منفی دارند. جدیدترین نسخه ي تئوري آنومی مربوط است به نظرات استیون مسنر و ریچارد روزنفلد. تئوري آنها یک رویکرد سطح کلان از تئوري آنومی است و نظریه¬ي آنومی نهادي نامیده می شود و رفتارهاي ضد اجتماعی را تابعی از اثرات فرهنگی و نهادي در جامعه می¬بیند. مطابق این نظریه جرم در جوامعی اتفاق می¬افتد که توازن نهادهاي آنها بر هم خورده و ارزش-هاي اقتصادي به سایر نهادهاي غیر اقتصادي وارد شده اند. از نظر این دو، آنومی به این خاطر گسترش یافته است که نهادهایی که می¬باید تأکید مفرط بر موفقیت مالی را کنترل کنند (خانواده و آموزش و پرورش) تضعیف شده و خود حامل ارزش¬هاي اقتصادي گشته¬اند. در چنین جوامعی که اقتصاد نهاد مسلط است ارزش¬هاي فرهنگی موفق شدن به هر وسیله¬ي ممکن را تشویق می¬کنند. چهار ارزش فرهنگی عمده که مورد تأکیدند عبارتند از: پیشرفت، فردگرایی، جهانگرایی و بت وارگی پول(موفتیک،2006). با این حال مک ایوان و همکاران(2023)، کومار و همکاران(2022)، گردز و همکاران(2022)، مک ایوان و همکاران(2022)، ساین و همکاران(2022) و ورکو و همکاران(2022) اظهار کردند که مشکلات و محدودیت¬های اقتصادی موجب توسعه آنومی اجتماعی و تمایل به مهاجرت در افراد می¬شود. سالهود و همکاران(2022)، قاریب و همکاران(2022)، ووهرا و همکاران(2022) و الفروقی و همکاران(2022) نیز ایجاد شکاف بین طبقات اجتماعی را عامل مهمی در توسعه آنومی اجتماعی معرفی کردند. با این حال و به طور کلی تحریم های اقتصادی و طبقات اجتماعی از جمله عواملی که می¬تواند احساس نارضایتی را در افراد افزایش دهد و آنها به سوی آنومی اجتماعی سوق دهد و لذا برنامه¬ریزی در جهت توسعه اقتصادی، کاهش بیکاری و رفع تحریم¬های ظالمانه بسیار حائز اهمیت است. از طرفی بهبود فعالیت¬های رسانه¬ای و ارتقاء سطح امیدواری جامعه می¬تواند از برنامه¬هایی باشد که شیب توسعه آنومی را کاهش می¬دهد. به پژوهشگران آینده پیشنهاد می¬شود تا به بررسی راهبردهای رسانه¬ای کاهش آنومی اجتماعی بپردازند.