امید

  درست 93سال پیش بود که برای اولین بار لایحه خدمت اجباری نظام وظیفه توسط رضاشاه به مجلس شورای ملی چهارم تقدیم شد تا طبق قانون اساسی ایران تمام مردان بالای ۱۸سال به خدمت سربازی بروند. پس از آن دغدغه‌ای به نام سربازی از ۱۸سالگی ذهن بسیاری از جوانان ایرانی و خانواده‌های‏شان را درگیر و هر کسی سعی کرد تا به شیوه‌ای این موضوع را برای خود سامان دهد. حالا پس از گذشت این همه سال، چند سالی هست که روی دیگری از این اتفاق نمایان شده است؛ مهرماه گذشته بود که «سربازی پس از کشتن فرمانده‌اش، خودکشی کرد.» این خبر پس از چند ماه ذهن‏ها را دوباره متوجه مسئله سربازی کرد. آمار دقیقی از اقدام به خودکشی سربازان ایرانی وجود ندارد اما اخبار و حوادث، افزایش این موضوع را نشان می‌دهد. خودکشی هم مثل هر آسیب‏ اجتماعی دیگری،‌ ریشه‌های متعددی دارد و یک‌شبه و بدون مقدمه اتفاق نمی‌افتد. کافی است برای لحظاتی همدم و هم‏صحبت چند سرباز شد و شرح این ماجرا را از زبان خود آنها شنید.

«محسن» لیسانس جامعه‏شناسی دارد و یک سال است که خدمتش را تمام کرده است. او به «ابتکار» می‏گوید: «یکم دی‏ماه93 به خدمت اعزام شدم. با تمام سختی‏هایی که داشت خدمتم تمام شد و در طول مدت خدمت شاهد مشکلات زیادی در پادگان بودم.» به اعتقاد او، خلاف کلیشه‏های موجود در جامعه که می‏گویند «هدف از سربازی پخته‌کردن افراد و آماده‌سازی آنها برای ادامه زندگی است» این امر تاثیر آنچنانی روی شخصیت سرباز ندارد. «محسن» می‌گوید: «سرباز با این نوع سختی‏گیرها دچار تضادهای روحی و روانی می‏شود تا جایی که می‏تواند منجر به افسردگی و نارضایتی او از وضع موجود شود. از جمله دلایل دیگری که می‏تواند فشار روانی به همراه داشته باشد، موافقت نکردن با انتقال سرباز به محل زندگی و... این موارد باعث ایجاد تنش‏های روانی و در نهایت منجر به خودکشی ‏می‏شود. همچنین دو سه مورد گزارش از خودکشی سربازان یگان که قبل از ما خدمت می‏کردند در بین بچه‏ها روایت می‏شد که این خودبه‏خود در فضای پادگان موج منفی ایجاد می‏کرد.»
ادامه تحصیل؛ بهانه فرار از خدمت
در حال حاضر 500هزار جوان ۱۹ تا ۲۱ساله به‌عنوان سرباز در نیروهای نظامی و امنیتی‌ کشور مشغول خدمت سربازی هستند که از این تعداد ۳۵درصد سربازان‌ کشور دارای تحصیلات دانشگاهی هستند. علیرضا عبدالله‏زاده، مشاور معاون رفاه اجتماعی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی به مهر می‌گوید: «در سال‌های گذشته تحقیقاتی انجام شده که نشان می‌دهد دست‌کم ۵۰‌درصد دانشجویان تحصیلات تکمیلی در ایران، برای فرار از خدمت روی به ادامه تحصیل آورده‌اند.» موضوعی که «همایون»، سرباز مشغول به خدمت، به آن اشاره می‏کند و به «ابتکار» توضیح می‌دهد: «هر چقدر که سربازی را به عقب انداختم اما باز هم مجبور شدم برای به دست آوردن مزیت‏های ناشی از معافیت، مثلا استخدام رسمی، به خدمت بروم. بزرگترین مشکل سربازی فکر آدم است؛ در سربازی به تو اجازه نمی‏دهند که فکر کنی. 
بیراهه‌ای مقابل «سرباز صفر»ها 
همایون در توضیح بیشتر می‌گوید: «خودکشی مقوله‏ای است که در سربازی بسیار به چشم می‏خورد. آدمی‏هایی که سربازی نرفته‏اند این فضا را درک نمی‏کنند. سربازی و شرایط حاکم بر آن یک بحث جهانی است اما در ایران اجباری بودنش باعث شده هفت‏خان ‏رستم تلقی شود. شما فکر کنید خانواده‏ها این همه سال فرزندان‏شان را بزرگ می‏کنند و در اوج شکوفایی و بازدهی باید یک کار اجباری را انجام دهند. جوان مغرور است. مسئله‏ای که با غرورش سروکار داشته باشد در مقابلش جبهه می‏گیرد. این جبهه گرفتن بیشتر در میان سربازهایی رخ می‏دهد که به اصطلاح به آنها «سرباز صفر» می‏گویند. این جبهه گرفتن و حس ناامیدی حاکم بر سیستم آموزشی سرباز صفرها باعث می‏شود این‌سری از سربازها بیشتر به سمت خودکشی کشیده شوند. کمترین احترام ممکن، پست‏ترین کارها، فضای پادگان، افسرها و شیوه برخورد آنها، دیوارهای سراسر و مملو از تنهایی و انزوا و اجبار پادگان، محیط بسته و خشک، دوری و دلتنگی برای خانواده و محیط بیرون و دوستان؛ همه اینها دلایلی هستند که باعث می‏شوند سربازها به‌خصوص سرباز صفرها در این بیراهه بیفتند.»
قانونی که اجرا نمی‌شود
از سوی دیگر مجلس شورای اسلامی پیش از این و در سال‌های اخیر بحث تغییر خدمت وظیفه عمومی را پیگیری کرده اما تمام بررسی‌ها به چند گزارش مرکز پژوهش‌ها یا نطق و تذکرها خلاصه شده است. چندی پیش رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس از لزوم تغییر شرایط کنونی سربازی سخن گفت. سلمان خدادادی در این‌باره به ایسنا توضیح می‌دهد: «ما در مجلس هفتم کاری در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی انجام دادیم. آنجا بررسی کردیم که در بقیه کشورها خدمت سربازی به چه شکل است. همه کشورها یک آموزش اولیه دارند که از 2ماه شروع می‌شود اما در کمتر کشوری مدت سربازی 2سال است و تعداد این کشورها بسیار محدود است؛ کمتر از ۱۲کشور.» خدا دادی توضیح می‌دهد «در همه دنیا آموزش اولیه صورت می‌گیرد و جوانان آموزش می‌بینند که اگر حالت فوق‌العاده‌ای رخ دهد از کشور خود دفاع کنند. در این کشورها نبود کارت پایان خدمت مانع از ارایه هیچ خدمات رفاهی و اجتماعی نمی‌شود.» او نسبت به روند کنونی خدمت وظیفه عمومی در ایران انتقاد دارد و می‌گوید: «کشور ما جزو معدود کشورهایی است که از یک سن مشخص جوانان باید به خدمت بروند و اگر نروند به‌طور کامل از خدمات اجتماعی محروم می‌شوند. مجلس 2‌سال پیش قانونی تصویب کرد که افراد مشمول، از خدمات اجتماعی و شهروندی محروم نشوند اما اجرا نمی‌شود. جوانان در پادگان احساس می‏کنند عمرشان تلف می‏شود. مشکلات رفاهی پادگان‌ها هم که بسیار زیاد است از غذا تا لباس و... آن هم در بهترین سن جوانان. خودکشی‌ها و حوادث ناخوشایند این سال‌ها هم از همین شرایط بد خدمت نشات می‌گیرد.»
به هیچ‌وجه نمی‏خواستم به خدمت بروم 
«فرار از خدمت»، موضوعی که در همه سال‌های گذشته جزو لاینفک مقوله «سربازی» بوده است. مشاور معاون رفاه اجتماعی وزیر کار در این‌باره توضیح‏ می‏دهد: «درباره تلاش‌ها و رفتارهای عجیب برای دریافت معافیت پزشکی در سال‌های گذشته، گزارش‌های زیادی نوشته شده اما همچنان نزدیک به ۲میلیون مشمول در شرایط «فرار از خدمت» به سر می‌برند؛ جوانانی که ‌درصد بالایی از آنها، از دهک‌های پایین جامعه هستند. 
«پرویز» یکی دیگر از سربازانی است که به دلیل تاخیر در رفتنش به خدمت 6ماه اضافه خدمت خورده است. او به «ابتکار» می‏گوید: بارها و به دلایل و ترفندهای مختلف برای معافیت از خدمت اقدام کردم اما هیچ نتیجه‏ای نگرفتم. تحت هر شرایطی نمی‏خواستم به خدمت بروم. به گفته «پرویز»، «2سالی که اختصاص داده شده به خدمت سربازی، مهم‏ترین دوران زندگی هر جوانی است. دورانی که خودِ جوان در یک سردرگمی و سرگشتگی به سر می‏بَرَد اما در این وضعیت باید راهی این مسیر شود. پس از مدتی می‏بینید که سرباز به رفتارهایی نامتعادل روی می‏آورد. به مواد مخدر و سیگار کشیدن و عاداتی که پیش این شاید ناپسند بوده و در چارچوب ارزش‏های او تعریف نشده باشند، روی می‌آورد، این سرآغاز راهی است که بازگشت از آن سخت است.»
اما «خودکشی» در میان سربازان انگیزه‌های مختلفی دارد. فشارهای ناشی از فضا و محیط پادگان، دوری از خانواده، مشکلات مالی، درگیری‌های عاطفی و عشقی از جمله این انگیزه‌هاست. «امین» سرباز دیگری است که در این‌باره به «ابتکار» می‏گوید: «خودکشی در بین سربازان تصادفی نیست، این اتفاق می‌تواند در مشکلات خانوادگی، جریان‏ها و اندیشه‏های فرد و قبل از ورود او به محیط سربازی ریشه داشته باشد . خیلی از این افراد در همان ماه‌های اول با فشار ناشی از تنهایی روبرو می‌شوند حالا به این شرایط، وضع سخت پادگان را اضافه کنید. این به افرادی که سبک زندگی آنها وابستگی به خانواده بوده است یک تنش ایجاد می‌کند و این مخصوص یک طبقه خاص نیست و در همه خانواده‌ها تا اندازه‌ای وجود دارد.» او در ادامه به روایت خودکشی یکی از هم‏خدمتی‏هایش می‏پردازد و می‌گوید: «رضا مشکلات زیادی داشت و درخواست مرخصی داده بود که با آن موافقت نشد. 2روز دنبال مرخصی بود. خیلی اذیتش کردند. روز سوم جسد او را روی برجک پیدا کردند. اکثر این سربازها وضع مالی و شرایط خانوادگی درستی ندارند. در پادگان سیگار می‌کشند. وقتی هم کسی آنها را ببیند و اطلاع دهد مرخصی آن فرد لغو می‌شود یا زمان نگهبانی آنها را بیشتر می‌کنند، می‌توان گفت خیلی از خودکشی‌ها هم در زمان نگهبانی اتفاق می‌افتد.» به گفته او، «رعایت مواردی از قبیل حفظ شان، شخصیت و احترام به سربازان، کاهش مدت زمان خدمت، مهارت‏آموزی و زمینه‏سازی برای حضور در بازار کار پس از دوران خدمت برای سربازان متقاضی و موارد اینچنینی می‏توانند در کاهش این ناهنجاری موثر واقع شوند تا جایی که جوانان خودشان مایل به گذراندن دوران سربازی باشند.»
هیچ برنامه‌ای برای تغییر وجود ندارد
با همه این صحبت‏ها به نظر می‏رسد نارضایتی‏ها در مورد خدمت سربازی که منجر به این آسیب‏اجتماعی شده، بیشتر معطوف به 2موضوع است؛ یکی مدت زمان در نظر گرفته شده برای گذراندن دوره سربازی و دوم شرایط خدمت در داخل پادگان‏ها و نحوه برخورد با سربازان. این در حالی است که امروزه در امور مختلف نظامی شاهد به‌روز شدن نیروهای نظامی و مجهز شدن آنها به علم و تجهیزات روز دنیا هستیم اما هنوز تصمیمی جدی برای تغییر ماهیت و ساختار سربازی و سربازگیری صورت نگرفته است. 
در این میان، تابستان امسال بود که سربازی، هم‌خدمتی‌های خود را در پادگان آمادگاه(ارتش) آبیک قزوین به رگبار بست و خودش را هم کشت. در واقع، به نظر می‌رسد زنگ خطر این پدیده اجتماعی به صدا درآمده بنابراین بعید نیست باز هم شاهد اتفاقات اینچنینی باشیم، با این حال رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس می‌گوید: «تعداد زیادی از نمایندگان موافق تغییر وضعیت سربازی هستند اما عزم جدی در خارج از مجلس دیده نمی‌شود. تا جایی که من اطلاع دارم هیچ طرح، لایحه یا برنامه خاصی برای سامان‌ دادن به وضع کنونی سربازی در مجلس دهم وجود ندارد.»