امید

یکی از مشهورترین زن سیاسی کشور که از دوران نوجوانی فعالیت سیاسی را آغاز کرد و در سن جوانی در رژیم پهلوی زندانی شد. او در روایتی از زندان‌های دوران شاه می‌گوید: «، سال 54 که زندانی شدم دیدم که دراتاق‌‌های بازجویی بعضی‌ها را می‌زنند و شکنجه می‌کنند تا به امام بد و بیراه بگوید و توهین کنند و اینها به جای اهانت‌ها صلوات می‌فرستادند و شکنجه را تحمل می‌کردند»

زندگی در خانواده‌هایی نظیر خانواده آیت الله طالقانی همراه با رنج دوری طولانی از پدر، روی دیگری نیز برای اعضا داشت و آن دستگیری‌ها و بازجویی‌های مکرر فرزندان بود که به منظور آزار و اذیت روحی زندانیان صورت می‌گرفت و اعظم طالقانی از این امر مستثنی نبود و بارها و بارها در سالهای 42 تا 57 دستگیر و بازجویی و شکنجه شد و گاه برای آزار آیت الله فرزندش را در اتاق‌های مجاور به سلول وی شکنجه می‌نمودند ولی پدر و دخترهرگز قدمی از راهی که آغاز نموده بودند پس نکشیدند»

اعظم طالقانی که در نوجوانی ازدواج کرده بود در سن ۱۷ سالگی دوره مدیریت را گذراند و به تدریس در مدارس مشغول شد. او در کنار فعالیت‌های سیاسی به فعالیت در حوزه زنان علاقه داشت و به تبعیت از پدر تشکلی هم در اوایل انقلاب در راستای دفاع از حقوق زنان تأسیس کرد. جامعه زنان انقلاب اسلامی تشکلی است که سالهاست اعظم ظالقانی دبیرکل آن است. او در روایتی از چگونگی شکل گیری این تشکل سیاسی می‌گوید: «زمانی که زندان بودم در اندیشه تشکیل یک تشکیلات رسمی برای زنان بودم که در آنجا مشکلات آنان مطرح و راهکارهای مناسب به وسیله تبادل نظر کارشناسان پیدا شود و بتواند تا حدودی مشکلات مبتلابه زنان را حل کند. در شهریور 1356 از زندان آزاد شدم و پس از مدتی با همکاری برخی دیگر از خواهران، جلسه‌ای با حضور 30 نفر از خواهران فعال و انقلابی تشکیل شد و ضرورت ایجاد یک تشکل بر مبنای نظام شورایی مورد تأکید قرار گرفت پس از آن گروهی از جمله بنده مشغول نوشتن اساسنامه برای تشکل جدید شدیم. ابتدا به ما یک اتاق در ساختمان سازمان حقوق بشر در خیابان قباد نزدیک مسجد قباد دادند و بودجه‌ای برای این امر اختصاص دادند و ما در آنجا پیگیر نوشتن اساسنامه و مرامنامه شدیم. در همین حین در سال 1357 انقلاب شکل گرفت با روی کار آمدن دولت موقت بودجه این تشکل از سوی سازمان برنامه و بودجه قطع شد و دیگر قادر به ادامه کار نبودیم از آنجا استعفا دادیم و به فکر تشکیل یک تشکیلات مستقل برای زنان افتادیم. به زودی مقدمات تشکیل این تشکل که دارای کارکردهای مختلف از جمله سیاسی و فرهنگی و اجتماعی و... بود انجام شد و درخواستی نیز برای اخذ پروانه تأسیس به وزارت کشور داده شد آن زمان آقای ناطق نوری وزیر کشور بود آنها تأکید می‌کردند که به موسسه زنان اجازه تأسیس می‌دهند ولی ما اجازه تأسیس جامعه زنان را می‌خواستیم به همین دلیل پرونده تأسیس جامعه زنان انقلاب اسلامی حدود 12 سال در وزرات کشور ماند و ما نتوانستیم رسماً پروانه تأسیس بگیریم بالاخره در تاریخ ۱/۳/۱۳۶۹ مرامنامه و اساسنامه به تصویب مجمع عمومی و سپس کمیسیون احزاب در وزارت کشور رسید و در ۴/۹/۱۳۷۱ رسماً پروانه تأسیس دریافت کرد.»

جامعه زنان انقلاب اسلامی را می‌توان یک حزب متمایل به نیروهای ملی- مذهبی دانست. این حزب از لحاظ دیدگاهها و تفکرات سیاسی رابطه¬ی تنگاتنگی با نیروهای ملی مذهبی داشته است. در عین حال این حزب استقلال کامل در فعالیت‌های سیاسی خود دارد و به نظر می‌رسد در میان نیروهای ملی- مذهبی دارای چند نقطه نظر مشترک، بیشتر با جناح‌های سیاسی درون نظام است.

اعظم طالقانی که سابقه نمایندگی مجلس در مجلس اول را در کارنامه فعالیت‌های سیاسی خود دارد علاوه بر دبیرکلی جامعه زنان انقلاب اسلامی، مدیر موسسه اسلامی زنان که یک NGO در حوزه زنان است و فعالیت‌های فرهنگی و زیست محیطی با همکاری سازمان ملل را هم انجام می‌دهد. او مدیر عامل تعاونی زنان نجم که در زمینه اشتغال زایی زنان فعالیت می‌کند بر عهده دارد. اما مهمترین فعالیت اعظم طالقانی پاسداری از میراث پدر است که در مجموعه مجتمع فرهنگی طالقانی و با مدیریت وی صورت می‌گیرد. او سالهاست که آثار بر جای مانده از پدر را که شامل تفاسیر قرانی است در مجموعه‌ای با نام «قران در صحنه» با همکاری دکتر محمد مهدی جعفری گردآوری کرد و تا مقطع فعلی که در سن ۷۳ سالگی است و به دلیل وضعیت جسمانی‌اش با ویلچر در مراسم سالگرد پدر حاضر می‌شود ولی همچنان با انرژی مشغول مستندسازی آثار آیت الله طالقانی است.

اعظم ظالقانی که سابقه فعالیت مطبوعاتی را هم دارد در مقطعی نشریه پیام هاجر را منتشر می‌کرد که بعد از دوم خرداد ۷۶ انتشارش بصورت هفتگی شد که در مقطع توقیف فله‌ای مطبوعات با دستور قاضی مرتضوی به محاق توقیف رفت. علت توقیف پیام هاجر انتشار دیدگاه‌های آیت الله منتظری بود.

او در سالهای اخیر مجدداً مبادرت به انتشار نشریه‌ای با عنوان «پیام ابراهیم» کرده است که سعی در تبیین اندیشه‌های آیت الله طالقانی در این نشریه را دارد.

اعظم طالقانی که بعنوان اولین زن کاندیدای ریاست جمهوری نام گرفته است در طی سالهای متمادی و تاکنون در تلاش است تابوی حضور زنان در مناسب مهم مملکتی را بشکند برای همین او دیدارهای زیادی با علمای قم در خصوص تفسیر «رجال سیاسی» داشته است.

فرزند آیت الله طالقانی که به عنوان یک فعال حقوق بشر هم شناخته می‌شود در سالهای گذشته تلاش کرد نسبت به حقوق شهروندی فعالیت در خور توجه ای داشته باشد برای همین در جامعه زنان انقلاب اسلامی سلسله نشست‌هایی با موضوع حقوق شهروندی برگزار کرد. به همین دلیل در سال ۹۲ انجمن دفاع از آزادی مطبوعات هم زمان با روز جهانی ازادی مطبوعات با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که پس از بحث و بررسی پیشینه و عملکرد نامزدهای پیشنهادی، اعظم طالقانی را به عنوان برنده جایزه قلم طلایی سال ۱۳۹۲ برگزیده است.

در بخشی از بیانیه شورای مرکزی انجمن دفاع از آزادی مطبوعات آمده است: «خانم اعظم طالقانی چه در گذشته و حال فعالیت گسترده و درخور تقدیری در حوزه انتشار مجله و کتاب داشته و در جهت لغو و تخفیف سانسور و خودسانسوری و دفاع از حقوق شهروندی آحاد ملت ایران از جمله اهالی رسانه و روزنامه نگاران تلاش فراوان کرده است. خانم اعظم طالقانی همچنین به عنوان یک کنشگر عرصه دفاع از حقوق بشر و فعال حوزه جامعه مدنی در ترویج فرهنگ مدارا تلاش کرده و همواره در کنار مردم ایستاده تا میهن عزیزمان ایران راه دشوار رسیدن به آزادی، مردم سالاری و صلح و امنیت را سریع‌تر طی کند.»

اعظم طالقانی که در سال گذشته در دو انتخابات مجلس و خبرگان رهبری کاندیدا شد اما با رد صلاحیت شورای نگهبان مواجه شد اکنون در سن ۷۳ سالگی همچنان از میراث پدرش پاسداری می‌کند و در تلاش است اندیشه‌های طالقانی را با زبان «پرتوی از قرآن» در جلسات تفسیر قرآنش به علاقه مندان سید محمود طالقانی بویژه جوانان بیاموزد.

نوستالوژی‌های پدرانه با تصویر طالقانی

عصر پنج‌شنبه هفته گذشته مراسم بزرگداشت آیت‌الله طالقانی در سالن کانون توحید با حضور چهره‌های سیاسی برگزار شد. در این مراسم علاوه بر نزدیکان آیت‌الله طالقانی نظیر اعظم طالقانی و محمد بسته‌نگار، چهره‌هایی مانند احمد منتظری، لطف‌الله میثمی، محمد مهدی جعفری،‌ هاشم صباغیان، محمد توسلی، غلامعباس توسلی، محمد ملکی، احسان شریعتی، مصطفی معین، ابوالفضل قدیانی، هاشم آقاجری و... حضور داشتند که خود به خود تداعی‌گر فضای مبارزاتی قبل از انقلاب بودند. «پدر طالقانی» خطاب کردن حضار هم نکته دیگری بود که فضای نوستالوژیکی به بزگداشت می‌داد.

پیام تیمسار کورنگی به زندانبان‌ها

یکی از سخنرانان همایش زندانبان مرحوم طالقانی بود. سرتیپ احمد اصغر کورنگی در آغاز سخنانش دوران مسئولیت چهارساله خود در زندان قصر و آشنایی با آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله منتظری، آیت‌الله ربانی و... را سعادتی برای خود عنوان کرد و گفت: «خوشبختی دیگر من در خارج از زندان همسایگی با آیت‌الله طالقانی بود. ایشان به شوخی به من می‌گفتند، احتمالاً این منزل را شهربانی برای شما گرفته است که بیرون از زندان هم مراقب من باشید.»

 این تیمسار بازنشسته شهربانی ادامه داد: «وقتی وارد زندان شدم برنامه‌ای برای اصلاح زندان داشتم. زندانی وقتی به زندان می‌آید به تدریج افسردگی پیدا می‌کند، برای همین می‌خواستم روحیه زندانیان را تقویت کنم و همچنین راه معاش شرافتمندانه را به زندانیان یاد بدهم. به همین خاطر برای این برنامه با بزرگانی همچون آیت‌الله طالقانی مشورت کردم.»

 او در بخش دیگری از سخنان خود به خاطره بازداشت 29 روزه خود به دلیل رساندن اطلاعات به آیت‌الله طالقانی پرداخت و گفت: «قبل از این‌که زندانیان برازجان به تهران منتقل شوند، ساواک در بند چهار که بند آیت‌الله طالقانی بود میکروفن کار گذاشته بود. من از طریق یکی از خدمه زندان از این موضوع اطلاع پیدا کردم و قضیه را به مرحوم طالقانی اطلاع دادم. زندانیان هم شبانه همه میکروفن‌ها را کور کردند. صبح روز بعد که مأموران ساواک نوارها را گوش کردند دیدند فقط صدای سرفه در نوارها وجود دارد. همان روز ساعت دو بعد از ظهر من را دستگیر کردند و 29 روز در انفرادی ماندم.»

 او در خاتمه در حالی که با شور و حرارت سخن می‌گفت، پیامی به زندان‌بان‌ها داد: «می‌خواهم پیامی به همه زندانبان‌ها بفرستم. من از آسیای زندان آمده‌ام. زندان جایی است که شما بدون کوچک‌ترین هزینه‌ای می‌توانید کسی را شاد کنید. زندان تنها جایی است که می‌توان با یک لبخند کسی را خوشحال کرد.»

انسان ایرانی پیش از طالقانی و بعد از طالقانی

دومین سخنران این مراسم فرزند دکترعلی شریعتی بود. احسان شریعتی در سخنانش بارها از لفظ «پدر طالقانی» استفاده کرد. او «از زندانی به زندان دیگر» را عنوان سخنرانی خود قرار داد و گفت: «ممکن است این گونه تصور شود که ما همیشه از زندانی به زندان دیگر منتقل می‌شویم اما اعتقاد نداریم که محصول مبارزات ملت از حد، حبس و حصر انتقال از زندانی به زندان دیگر باشد و هیچ پیشرفتی حاصل نشده باشد. ما در نگاهمان به تاریخ توحیدی معتقدیم حرکت جهان به سوی آزادی است، هرچند که این راه بسیار پرفراز و نشیب است و ما در کنار پیشرفت‌ها پسرفت‌هایی داشته‌ایم.» او ادامه داد: «این مسائل در تاریخ انقلاب را باید در درازمدت نگاه کرد.»

او در ادامه سخنان خود گفت: «چندی پیش در محضر پرویز خرسند بودیم. خبرنگاری پرسید با همه فعالیت‌هایی که درباره شریعتی صورت می‌گیرد آیا پیشرفتی صورت گرفته است؟ ایشان پاسخی داد که می‌خواهم آن را برای مرحوم طالقانی هم به کار ببرم؛ انسان ایرانی پیش از طالقانی و بعد از طالقانی با هم مشابه نیستند و این خودش یک پیشرفت است.»

 اجباری‌نبودن حجاب؛ دستاورد طالقانی

شریعتی در بخشی از سخنان خود به زندان رفتن‌های آیت‌الله طالقانی اشاره کرد و گفت: «اولین باری که ایشان به زندان افتاد به خاطر کتک‌زدن سربازی بود که به زور می‌خواست حجاب از سر یک زن بردارد.» او ادامه داد: «اگر این موضع را در کنار موضع‌گیری ایشان بعد از انقلاب بگذاریم که حجاب اجباری نیست، می‌بینیم این یکی از دستاوردهای پدر طالقانی است.»

 شریعتی کانون اسلام آیت‌الله طالقانی را مشابه کار استاد محمدتقی شریعتی در کانون نشر حقایق اسلامی در خراسان عنوان کرد و گفت: «یکی از دستاوردهای آیت‌الله طالقانی آوردن قرآن به صحنه بود».

تعبیر قرآنی پاره کردن زنجیرهای ظلم و استبداد

شریعتی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: «جان کلام آیت‌الله طالقانی در تفسیر ایشان از آیه ۱۵۷ سوره اعراف و عبارت «لیضع عنهم اصرهم و الاغلال» است که اشاره دارد به پاره کردن زنجیرهای ظلم و استبداد. علاوه براین آیت‌الله طالقانی به مفهوم آگاهی رهایی‌بخش در این آیه اشاره می‌کند.»

 این استاد  دانشگاه ادامه داد: «نکته دیگری که درباره آثار آیت‌الله طالقانی می‌توان به آن اشاره کرد نوشتن آن‌ها در زندان و بدون بهره‌گیری از منابع است که خود امکان بیان ایده‌های جدید را فراهم آورده و این اتفاق نویی در تفسیر قرآن و معرفت دینی به شمار می‌رود.»

شهادت و شورا

او ادامه داد: «پیام طالقانی شهادت و شورا بوده است و او آن‌ها را از مهم‌ترین مسائل یک جامعه‌ دینی معرفی می‌کرد. نکته دیگری که شریعتی در خصوص آیت‌الله طالقانی به آن اشاره کرد، ارائه‌ نوعی سوسیال‌دموکراسی توسط این روشنفکر دینی بود.»

طبقاتی‌تر شدن جامعه بعد از انقلاب

او تصریح کرد: «از بین‌رفتن شکاف طبقاتی از اصول دیدگاه طالقانی بود و متأسفانه از پسرفت‌های ما بعد از انقلاب طبقاتی‌تر شدن جامعه است.»

 او افزود: «در زمان انقلاب مطرح بود که آیت‌الله طالقانی رهبری داخلی جامعه‌ ایران را بر عهده داشت و رهنمودهای ایشان همواره در جریان و مسیر انقلاب تأثیرگذار بود. بااین‌حال امروز می‌بینیم در کتب درسی و تاریخی در پی کم‌رنگ کردن نقش او و شریعتی هستند.»

 از دیگر ویژگی‌های طالقانی که شریعتی به آن اشاره کرد، نقش پیامبرگونه و مشی صلح‌طلبانه او بود.

شریعتی‌ها، مطهری‌ها و بهشتی‌ها در نگرانی‌های «پدر» شریک‌اند

او ادامه داد: برگزاری چنین بزرگداشت‌هایی نباید تنها به‌صورت آیینی باشد، بلکه باید این مراسم‌ها زنده‌کننده و بازآورنده تفکرات طالقانی باشند و برای ما به‌عنوان شاگردان طالقانی گزارشی باشد از وضع موجود.

فرزند دکتر شریعتی، گفت: «هر سنتی که پایه‌گذاری می‌شود بعدها تکرار می‌شود. نگرانی‌هایی که آیت‌الله طالقانی نشان دادند را همه خانواده‌های مشارکت جو در انقلاب اعم از خانواده بهشتی، شریعتی، مطهری و ... شریک هستند.»

 احسان شریعتی سخنرانی خود را با این بیت از حافظ در مدح آیت‌الله طالقانی به پایان رساند: «ای پادشاه خوبان داد از غم تنهایی، دل بی‌تو به جان آمد وقت است که بازآیی...»

زندان قصر، هتل بود

بعد از سخنان احسان شریعتی، کتاب «پرتوی از قرآن» آیت‌الله طالقانی با حضور محمد‌مهدی جعفری، مسئول انتشار آثار علمی آیت‌الله طالقانی بررسی شد.

جعفری که مدیریت میزگرد قرآنی را برعهده داشت، در تأیید سخنان تیمسار کورنگی که در ابتدای همایش، در مورد آیت‌الله طالقانی صحبت کرده بود، گفت: «زندان قصر برای دوستان ما هتل بود.»

همچنین حجت‌الاسلام محمدعلی مهدوی‌راد، مدرس دانشگاه تربیت مدرس، حجت‌الاسلام ابوالفضل موسویان استاد دانشگاه مفید و حجت‌الاسلام سید علی میرموسوی، استاد علوم سیاسی دانشگاه مفید درباره چهره علمی و سیاسی آیت‌الله طالقانی به گفت‌وگو پرداختند.

مفهوم فتنه از نگاه طالقانی

حجت‌الاسلام مهدوی‌راد در پاسخ به این‌که کدام ویژگی‌ها، کتاب پرتوی از قرآن آیت‌الله طالقانی را از سایر تفاسیر نواندیشان دینی از قران متمایز می‌کند؟ گفت: «تأکیدات آیت الله طالقانی بر واژه‌شناسی و تفاسیر و تعابیر وی از عبارات و اصطلاحات بی‌نظیر است.»

او ادامه داد: «به طور مثال واژه «انفاق» در آستانه انقلاب معنای سوسیالیستی گرفته بود، و به ضد «شکاف طبقاتی» بودن اسلام اشاره داشت. آیت‌الله طالقانی می‌گوید: واژه «انفاق» به معنای جریان‌سازی برای از بین بردن خلاءها و شکاف‌های اجتماعی است. از دیگر واژه‌هایی که آیت‌الله طالقانی درباره آن تفسیری نوین و متفاوت ارائه می‌کند، واژه «فتنه» است.»

مهدوی‌راد ادامه داد: «متأسفانه این واژه در تفکر شیعه و سنی یک معنای بد ایدئولوژیکی پیدا کرده است و آن معنای شرک و کفر است. در حالی که معنای درست و صحیح «فتنه» همان چیزی است که آیت‌الله طالقانی بیان می‌کرد: فتنه به معنی آشوب‌گری است که به وسیله تحریک افکار در فساد و انحراف از اندیشه که موجب ایجاد ستیزه شود یا به وسیله شکنجه تعقل و اختیار انسان از او گرفته شود. یعنی به راحتی نمی‌تواند تصمیم بگیرد، اگر پیامبران می‌گفتند «وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَکُونَ فِتْنَهٌ...» یعنی این فضای تاریک غیرانسانی از بین برود و همه چیز شفاف شود تا انسان‌ها بتوانند انتخاب کنند، پیامبر ظلم نمی‌گفت که این یا آن را انتخاب کنید.»

مهدوی راد تأکید کرد: «آنچه در آثار و رویکرد تفسیری آیت‌الله طالقانی دیده می‌شود، نوعی توسعه معنایی است که به جاری و ساری کردن مفاهیم در زمان می‌انجامد و اوج آن در تفسیر او از «نفّاثات فى العقد» دیده می‌شود.»

حجت‌الاسلام مهدوی‌راد پاسخ به این‌که مسائل سیاسی و اجتماعی در کتاب «پرتوی از قرآن» به چه شکل دیده می‌شوند و آیت‌الله طالقانی تا چه حد از قرآن برای تحلیل مسائل سیاسی و اجتماعی بهره می‌گرفت؟ گفت: «یکی از مباحث مفید این کتاب واژه‌شناسی است. آیت‌الله طالقانی مفاهیم اجتماعی ارزنده‌ای از آیه «واقتلوهم حیث ثقفتموهم» که به جهاد اشاره دارد عرضه کرده است. و «ثقف» را به معنای دستیابی و چیرگی همراه با آزمودگی تعبیر کرده است، یعنی اگر شما آزمودید و آن‌ها را در موضع مخالف با مسلمانان یافتید آنگاه با آن‌ها برخورد کنید.»

او ادامه داد: «آیت‌الله طالقانی علاوه براینکه بر معنای لغات تأکید داشته بر ظواهر هم تأکید داشته‌اند و معتقد بودند ظاهر عبارات و کلمات قرآن را باید همانگونه که هست تفسیر و تعبیر کرد. نمونه‌ای از تأکید او بر ظواهر برای تفسیر مربوط به آیه «اضرب بعصاک الحجر فانفجرت» است.»

نظام تک‌حزبی به سقوط نزدیک می‌شود

جعفری نیز پیرو این آیه به تعبیر اجتماعی آیت‌الله طالقانی از آن اشاره کرد: «آیت‌الله طالقانی روایت می‌کرد زمانی که شاه حزب رستاخیز را به عنوان تنها حزب مجازدر کشور معرفی کرد و گفت ایران یک نظام تک‌حزبی است و مخالفان می‌توانند از کشور بروند و من آیت‌الله منتظری خوشحال شدیم؛ چراکه دریافتیم او به اوج رسیده است و این همان فریاد «انا ربکم الاعلاء» است و بعد از آن سقوط خواهد کرد.»

تفسیر دموکراتیک از قرآن

حجت‌الاسلام میرموسوی نیز در پاسخ به این که مسائل سیاسی و اجتماعی در کتاب «پرتوی از قرآن» به چه شکل دیده می‌شوند و آیت‌الله طالقانی تا چه حد از قرآن برای تحلیل مسائل سیاسی و اجتماعی بهره می‌گرفت؟ گفت: «مرحوم طالقانی یک روشنفکر و نواندیش دینی بود. آنچه در دیدگاه طالقانی دیده می‌شود، همان فهم هدایتی از قرآن است.»

او تصریح کرد: «مرحوم طالقانی در تفاسیر و تحلیل‌های خود، قرآن را اصل قرار داده است. البته در این دیدگاه با اهل سنت تفاوت نظر دارند، چراکه آن‌ها به طور کلی حدیث را مردود می‌دادند.»

میرموسوی ادامه داد: «آیت‌الله طالقانی بر این باور بود که تفسیر قرآن بر چند اصل استوار است از جلمه رهاسازی قرآن از مجعولات و خرافات و تاکید بر اینکه فهم قرآن باید به یک امر عمومی تبدیل شود، به این معنا که تفسیر قرآن را باید به گونه‌ای بیان کرد که طبقات آن را دریابند و نوشتن «پرتوی از قرآن» از آن جهت است که عموم لایه‌های پیچیده و متعدد معنایی قرآن را دریابند.»

او همچنین افزود: «طالقانی معتقد بود قرآن را باید در عرصه اجتماع زنده کرد و نسبت به آن رویکرد سیاسی و اجتماعی داشت. از جمله مباحثی که آیت‌الله طالقانی به آن اشاره داشت و تفسیر ایشان را از دیگران متمایز می‌کرد؛ مفهوم «توحید سیاسی و اجتماعی» در قرآن است. مرحوم طالقانی معتقد بود این وجه مغفول توحید است و باید آن را مورد توجه قرار داد. موضع گیری او در برابر استبداد دینی و ارائه نوعی تفسیر دموکراتیک از قرآن که در بحث شورایی شدن جامعه دینی و اسلامی، حقوق زنان و تعدد زوجات دیده می‌شود؛ و این بیانگر آن است که قرآن الگویی برای زندگی سیاسی و اجتماعی است. و بیان آموزه‌های دینی در پرتوی از قرآن نقطه آغازین حرکت‌های جدی‌تر است.»

دستاوردهای علوم جدید مهم و ضروری‌اند

میرموسوی در بخش پایانی سخنان خود گفت: «مرحوم طالقانی معتقد بود دستاوردهای علوم جدید مهم و ضروری‌اند و باید از قرآن برای هدایت جامعه بهره برد؛ استفاده از استعاره علمی در تفاسیر او و نسبت دادن مفهوم «شفاعت» محدود در قرآن به «میدان مغناطیس» برای آسان فهم شدن آن خود نشان از عدم ستیز او با علم نوین است.»

حجت اللاسلام مهدوی گفت: «آیت الله طالقانی به صراحت گفته است وحی از ملکوت اعلا و با لفظ و معنا به قلب پیامبر آمده است، بدون اندک تغییری.»