امید

مگر می‌شود فیلم‌هایی مانند «اجاره‌نشین‌ها» (۱۳۶۵) و «گاو» (۱۳۴۸)، «هامون» (۱۳۶۸) و «بانو» (۱۳۷۰) به کارگردانی داریوش مهرجویی، «حاجی واشنگتن» (۱۳۶۱) ساخته علی حاتمی و «روز واقعه» (۱۳۷۳) به نویسندگی بهرام بیضایی و کارگردانی شهرام اسدی را از یاد برد؟ همچنان خیلی‌ از هنردوستان هستند که تئاترهایی با بازی و کارگردانی انتظامی را در خاطر دارند؛ نمایش‌هایی گیرا و به قول معروف حرفه‌ای از نویسندگان ملل مختلف از ایران تا غربی و شرقی مانند علی نصیریان، مهین تجدد، آلکساندر نیکالایویچ آستروفسکی، نیکلای گوگول، غلامحسین ساعدی، عباس پهلوان، حسن مقدم، ژان کوکتو. با این احوال عزت‌الله انتظامی هم از جهان رفت ولی نام و تصویر او تا همیشه جاودان است.
ایرج راد: انتظامی استادی وقت‌شناس و افتاده بود
ایرج راد از بازیگران کهنه‌کار تئاتر و سینما که سال‌ها با مرحوم عزت‌الله انتظامی همکاری و رفاقت نزدیکی داشته است، درباره او به «ابتکار» می‌گوید: «از سال ۱۳۴۷ ارتباط خیلی نزدیکی چه در زمینه تئاتر و چه در عرصه‌های دیگر با مرحوم انتظامی داشتم. من افتخار همکلاسی با استاد انتظامی را در دانشگاه تهران داشتم. گرچه ایشان حدود ۲۰ یا ۲۱ سال تفاوت سنی با ما داشتند. آن زمان هم در اوج شهرت بودند. سوابق درخشانی در تئاتر داشتند و فیلم «گاو» با بازی ایشان هم اکران شده بود. استاد خیلی علاقه‌مند به ادامه تحصیل بود و با وجود اینکه در آلمان دوره‌هایی را گذرانده بود تلاش کرد تا وارد دانشگاه تهران بشود. اکثر اساتید هم به ایشان عنوان می‌کردند که ما نمی‌توانیم استاد شما باشیم چرا که استاد واقعی در آن سو نشسته است اما استاد انتظامی همیشه با اخلاق و منشی که داشت باعث شکل‌گیری رابطه خوبی با دیگران می‌شد. پشتکار فراوانی داشت. به نظرم همیشه با رفتارش دیگران را شرمنده می‌کرد و با همین رفتار الگوی جوان‌ها هم شده بود.»
ایرج راد که در گروه «تئاتر مردم» با انتظامی همکاری داشته است درباره همکاری تئاتری خود با انتظامی می‌گوید: «در گروه «تئاتر مردم» که استاد انتظامی و علی نصیریان سرپرستش بودند همکاری داشتم. در بیش از ۹۹ درصد کارهای اجرا شده این گروه در آن سال‌ها عضویت داشتم. حتما نقشی داشتم و بازی هم می‌کردم. افتخار بزرگی است. چه در اداره تئاتر و چه روی صحنه تئاتر با یکدیگر بودیم. با این عزیزان هم همواره سفرهای متفاوتی می‌ر‌فتیم. نمایش‌هایی که در تماشاخانه «سنگلج» در تهران اجرا می‌شد در دیگر شهرهای ایران هم روی صحنه می‌رفت. با یکدیگر سفرهای خارجی هم می‌رفتیم و با هم زندگی می‌کردیم. خیلی خاطره‌انگیز است.»
افتادگی و عزت نفس انتظامی
بازیگر فیلم «پشت‌چی» درباره اخلاق انتظامی ادامه می‌دهد که: «استاد انتظامی توانمندی بسیاری داشت و همواره از نوعی افتادگی و عزت نفس بالا بهره می‌برد. هیچ‌گاه ندیدم که او بخواهد جایگاه خودش را به رخ دیگران بکشد و یا بخواهد از موقعیت خودش بهره‌برداری کند. استاد انتظامی وقتی با هنرپیشه جوانی روی صحنه می‌رفت با رفتار و سکناتش به گونه‌ای عمل می‌کرد که بازیگرهای جوان آرامش خودشان را پیدا می‌کردند. او با یک منش خاصی سعی می‌کرد تا کمبودها و نیازهای یک بازیگر جوان را بدون اینکه مستقیما حرفی بزند، رفع کند. مثلا برای او تمرین‌های خصوصی برگزار می‌کرد. او سعی می‌کرد فرصت‌های لازم را برای بازیگران جوان مهیا کند و آنها را راهنمایی کند تا کارشان درست از آب در بیاید.»
بازیگر فیلم‌ «اجاره‌نشین‌ها» با اشاره به کارهای خیر انتظامی می‌گوید: «این مو ضوع را عرض کنم که آقای انتظامی کارهایی را انجام می‌داد که خیلی‌ها از آن آگاهی ندارند. نگاهش این بود که به نوعی از افراد نیازمند دستگیری کند، به خصوص از هنرمندان نیازمند. او هر سال کمک‌هایی را به هنرمندان نیازمند می‌رساند. به جز مسائل مادی، اگر می‌توانست کمک معنوی هم به کسی بکند به هیچ عنوان کوتاهی نمی‌کرد. استاد انتظامی مانند اساتید پیشکوست تئاتر بسیار وقت‌شناس بود. او همیشه نظم و انظباط داشت. سر هیچ قراری دیر نمی‌رسید. حتی یک دقیقه هم دیر نمی‌کرد. یادم است که جلسات ما در خانه تئاتر در روزهای دوشنبه سر ساعت دو بعدازظهر برگزار می‌شد. استاد انتظامی از ساعت ۱۱ صبح به خانه تئاتر می‌آمد. او همیشه هم در خانه تئاتر چه از نظر اعتباری و چه از منظر معنوی یاری‌گر ما بود. چند سالی هم ریاست خانه تئاتر را بر عهده داشتند». 
بهزاد عشقی: انتظامی کاریزما داشت
بهزاد عشقی از منتقدهای کهنه‌کار سینمای ایران که در زمان اکران فیلم‌های عزت‌الله انتظامی نقدهای فراوانی چاپ کرده است، درباره او به «ابتکار» می‌گوید: «آقای انتظامی با آن عشق و شوری که به بازیگری داشت در سال‌های اخیر خانه بود. این قضیه برای او کابوس بزرگی شد. چند وقت پیش هم به من گفت که «فیلمنامه‌های زیادی به من پیشنهاد می‌شود و آنها را می‌خوانم». او آرزوی بازگشت به روزهای طلایی خود را داشت. خانه‌نشینی برای او بسیار سخت بود.»
عشقی درباره فیلم‌ها و تئاتر‌ها خاطره‌انگیز انتظامی برای خودش ادامه می‌‌دهد که: «خاطره بسیار به یادماندنی از انتظامی روی صحنه تئاتر دارم. همچنان طنین صدای او وقتی در نمایش «افول»، «آی با کلاه، آی بی‌‌کلاه» و «بازرس» بازی می‌کرد در گوشم می‌پیچید. در سال‌های دور گروه تئاتری به نام گروه «تئاتر مردم» داشتند که معمولا در تماشاخانه سنگلج مشغول بودند. علی نصیریان، جمشید مشایخی، فخری خوروش، جعفر والی و هنرمندان دیگری بودند که معمولا در شهرستان‌ها هم اجرا می‌رفتند. فکر می‌کنم ۱۴ سالم بود که این گروه در دبیرستان «شاپور» یا «شهید بهشتی» شهر رشت نمایش «آی با کلاه، آی بی‌کلاه» را روی صحنه برد.» 
درخشش اصلی انتظامی در فیلم «گاو» بود
عشقی درباره درخشش انتظامی در سینمای می‌گوید: «اولین فیلمی که انتظامی در آن درخشید دومین فیلم ایشان بود. او در صحنه کوتاهی در فیلم «واریته بهاری» (‍۱۳۲۸) به کارگردانی پرویز خطیبی بازی کرده بود. فیلم بی‌اهمیتی بود و کسی انتظامی را برای بازی در این فیلم به یاد ندارد. درخشش اصلی ایشان برای بازی در فیلم «گاو» مهرجویی است. نقش یکه و اجرای خوب این فیلم باعث شهرت انتظامی شد. در واقع، باید اذعان کنم که برخی نقش‌ها را بدون برخی بازیگرها نمی‌توان تصور کرد! با یقین کامل می‌گویم که هیچ بازیگری در آن زمان نبود که بتواند نقش «مش حسن» را به خوبی انتظامی بازی کند. غلامحسین ساعدی با نوشته بی‌نظیرش و کارگردانی یکه مهرجویی و همت خود انتظامی باعث شکل‌گیری نقش ماندگار «مش حسن» شد. خیلی جالب است که انتظامی برای رسیدن به نقش مش حسن بارها و بارها با گاوها معاشرت کرد تا بتواند رفتار استحاله‌آمیز نقشش را پیدا کند.»
عشقی ادامه می‌دهد که: «انتظامی معمولا در پیش از انقلاب نقش‌های مکمل و دوم بازی می‌کرد؛ نقش‌های درخشانی که نقش‌های اصلی را تحت‌الشعاع قرار می‌داد. مثلا در فیلم «پست‌چی» (۱۳۵۱) مهرجویی در نقش فئودالی به نام «نیت‌الله خان» بازی کرد. در «آقای هالو» (۱۳۴۹) در دو نقش «بنگاه‌دار» و «قهوه‌چی» بازی کرد که بسیار درخشان بود. در «دایره مینا» (۱۳۵۷) نقش یک دلال‌خو را بازی کرد.»
«حاجی‌واشینگتن» مهم‌ترین بازی انتظامی پس از انقلاب است 
بهزاد عشقی درباره نقش‌های انتظامی در سینمای پس از انقلاب توضیح می‌دهد که: «به نظرم اولین گل‌نقش یا شاه‌نقش کلیدی انتظامی در دوران پس از انقلاب مربوط به فیلم «حاجی‌واشینگتن» می‌شود. این فیلم اثر درخشانی به کارگردانی علی حاتمی است. زبان منشیانه، سنتی، فاخر و شاعرانه علی حاتمی را با وجود کیفیت بالایی که داشت، نمی‌پسندیدم. برای اینکه زبان او در خدمت شخصیت‌پردازی و درام نبود و در عین حال خیلی تصنعی هم بود. جالب است که این زبان تصنعی در فیلم «حاجی‌واشینگتن» در خدمت شخصیت و درام قرار داشت. نقش کلیدی دیگر انتظامی مربوط به نقش «عباس‌آقا» برای فیلم «اجاره‌نشین‌ها» می‌شود. مهرجویی پس از سال‌ها فیلم مهمی ساخت و بهترین نقش این فیلم را هم انتظامی بازی کرد. مهرجویی خرق عادت کرد و به جای فیلم‌های تلخ گذشته یک فیلم مفرح ساخت. در آن زمان هم در چهار صفحه درباره این فیلم نوشتم که اتفاق بی‌بدیلی در تاریخ سینمای ایران است. خوشبختانه فیلم «اجاره‌نشین‌ها» در حال حاضر زوال‌ناپذیر شده است و دیگر یک اثر کلاسیک در میان فیلم‌های مهم سینمای ایران است. در ادامه باید به نقش انتظامی در فیلم «بانو» هم اشاره کنم. یک اتفاق درخشان است. بازی او را در «هزاردستان» هم دوست داشتم. انتظامی از این فیلم دلخور بود و می‌گفت «نباید یک دوبلور جای او حرف می‌زد». البته به زعم من، صدای دوبلور به خوبی روی چهره انتظامی نشسته است».
انتظامی هیچ وقت بد نبود
عشقی در پاسخ به پرسش «سیمرغ‌های مختلفی در جشنواره فیلم فجر به انتظامی داده‌اند که هیچ کدام از آن نقش‌ها آنچنان که باید و شاید در روزهای اخیر به عنوان آثار درخشان انتظامی مثال زده نمی‌شود. یعنی نقش‌های او در فیلم‌های «گراند سینما» (۱۳۶۷)، «روز فرشته» (۱۳۷۲)، «خانه‌ای روی آب» (۱۳۸۰) و «گاوخونی» (۱۳۸۱)» گفت: «مورد جالب و سوال بسیار خوبی است. همیشه در جشنواره‌ها چند داور خاص هستند. آنها دنبال گرایش‌های سیاسی و اجتماعی و سلایق شخصی خودشان هستند. این نکته را از یاد نبرید که معمولا در جشنواره‌ها خیرالموجودین جایزه‌ها را می‌برند. همه جای دنیا همین گونه است. جشنواره‌ها گاهی هم در مورد برخی هنرمندها احساس گناه می‌کنند و به آنها جایزه می‌دهند. مثلا آلفرد هیچکاک در آمریکا اصلا مورد توجه نبود. اروپایی‌ها او را کشف کردند. هیچکاک در زمانی گفت که «فکر کنم جایزه اسکار را در سال‌های آخر عمرم به من بدهند». این اتفاق هم افتاد. یک اسکار افتخاری در پایان عمرش به عنوان یک عمر فعالیت هنری به او داند.»
عشقی ادامه می‌دهد که: «نیکی کریمی یکی از بازیگرهای متوسط ما است. او وقتی با کارگردان‌های خوب کار بکند، بازی بهتری می‌شود. مثلا بازی کریمی در دو فیلم «سارا» (۱۳۷۱) مهرجویی و «دو زن» (۱۳۷۷) تهمینه میلانی خوب است. جالب است که کریمی برای بازی در این دو فیلم جایزه نگرفت و به خاطر بازی در فیلم «دیوانه‌ای از قفس پرید» (۱۳۸۱) احمدرضا معتمدی جایزه گرفت! به زعم من، انتظامی هیچ وقت بد نبود و یک کاریزمای ویژه داشت. بازی او همیشه دیده می‌شد. جوایزی که به او دادند برای بازی‌های درخشانش نبود؛ فکر می‌کنم حتی بازی در فیلم «روسری آبی» (۱۳۷۳) او خیلی بهتر تا این فیلم‌هایی که مثال زدید، بود».
هنرمندان دیگر درباره انتظامی چه گفتند؟
رضا درمیشیان درباره انتظامی نوشت: «دلمان برای آقای انتظامی تنگ می‌شود، برای «منش انتظامی» که او را به مقام «آقای بازیگر» رساند، برای قدرت بازیگری و خلاقیت هایش، برای گزیده‌کاری و نکته سنجی‌هایش، برای همه انسانیت‌ها و مهربانی‌ها و اخلاقش که این روزها کمیاب است». شهاب حسینی هم نوشت: «چقدر دلتنگ چشمان همیشه نمناکتان خواهیم شد. چقدر دلتنگ طنین صدا و صمیمیت لحن سرشار از زندگی‌تان خواهیم شد. پرچم عزت افراشتید و به آغوش خالق عزت شتافتید. نوشتان باد وصال معشوق ... سید شهاب حسینی». امیر شهاب رضویان که با انتظامی همکاری داشت، نوشت: «تصنیف «به اصفهان رو» با صدای زنده‌یاد عزت‌الله انتظامی در فیلم «مینای شهر خاموش» ساخته امیرشهاب رضویان (۱۳۸۷) و تار بهاره فیاضی به یاد استاد، بشنوید. این اجرای زیبا و خاطره‌انگیز را». مجید مظفری دیگر بازیگر سینما نوشت: «وداع سخت است و تلخ؛ مخصوصا از کسى که مثل یک استاد، پدر، دوست و رفیق سال‌ها و ماه‌ها در چهار اثر ماندگار به دلیل حضورش در کنارش باشى، تسلیت نمی‌گویم، آرزوى صبر براى خانواده محترم انتظامى تاتر و سینما دارم». رسول صدر عاملی، کارگردان سینما نوشت: «تسلیت، دوست داشت تو لاله‌زار راه بره». امیر جعفری بازیگر تئاتر و سینما هم نوشت: «یک عمر با عِزت ... مرگ باعِزت عِزت زیاد ... آقای سینما». محمد علی کشاورز، بازیگر پیشکسوت و یکی از همکارهای قدیمی انتظامی هم نوشت: «عزت سینمای ایران رفت و من خوب می‌دانم که یک عمر با عزت زندگی کردن یعنی چه؟ عشق تو هنرت بود و در این سال‌ها هر لحظه عاشقانه زیستی تو رفتی به جایی امن‌تر، فارغ از دلواپسی‌های ما در این روزهای تب آلود و من با ماندم با داغ تو و جای خالی دوستی که شصت و شش سال با او رفاقت کردم نقش‌های تو تا ابد در حافظه ما تو را جاودانه می‌کند وقت دلتنگی صدای تو را با آن لحن طنازانه به یاد می‌آورم و تو را تصور می‌کنم که این بارهم از پس نقش آخرت به خوبی برآمدی. سفرت به سلامت عزت عزیزم».