امید

آسمان تهران در روز‌های گرم اولین ماه تابستان به جنس سوم آلودگی دچار شد. تهران آلوده‌ترین روز از بابت افزایش غلظت آلاینده ازن (O ۳) را طی روز‌های سپری شده از ابتدای امسال تاکنون در دوشنبه هفته گذشته پشت سر گذاشت. مقایسه نسبی آمار روز‌های آلوده از بابت تشدید تولید ازن در هوای تهران نسبت به سال‌های گذشته نشان می‌دهد احتمالا سال ۹۸ رکورد آلوده‌ترین سال از بابت این آلاینده را به خود اختصاص خواهد داد.

در روز‌های اخیر هوای تهران در حالی آلوده اعلام می‌شد که منشأ این آلودگی برای بسیاری از شهروندان ناشناس بود. این آلودگی نامرئی از آنجا که منشأ بی‌رنگ و بی‌بو دارد، از طریق مشاهدات عینی قابل لمس نیست و اطلاع از آن منوط به مراجعه شهروندان به سامانه‌های اعلام شاخص کیفیت هواست. برای بسیاری از شهروندانی که اخباری مبنی بر آلودگی هوای تهران شنیده‌اند، منشأ این آلودگی محل سوال است.

در طول سال گذشته آلودگی هوا از بابت انتشار ذرات آلاینده از اگزوز خودرو‌ها نسبت به سال ۹۶ روند کاهشی داشت و امسال نیز در مدت سپری شده از ابتدای فروردین تاکنون، آمار تعداد روز‌های آلوده به این ترتیب تحت تاثیر افزایش بارش‌ها و تشدید نظارت بر آلایندگی خودرو‌ها از طریق کنترل معاینه فنی، کاهش یافته است. اما آنچه اکنون آسمان تهران را آلوده کرده، نشات گرفته از جنس سوم آلودگی هوا در پایتخت است.

تهرانی‌ها طی سال‌های اخیر جنس اول آلودگی هوا را همواره در نیمه دوم سال تحت تاثیر سرد شدن هوا و بروز پدیده وارونگی هوا (اینورژن) تجربه کرده‌اند که ناشی از حبس آلاینده‌های خروجی از اگزوز خودرو‌ها در لایه‌های پایینی جو بوده و آسمان تهران را با افزایش غلظت ذرات کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون و کوچک‌تر از ۱۰ میکرون آلوده کرده است.

این نوع از آلودگی عموما از طریق تسری رنگ دودی به آسمان شهر با چشم غیرمسلح نیز قابل مشاهده است. جنس دوم آلودگی هوای تهران هم ناشی از ریزگرد‌هایی است که عموما در نیمه اول سال تحت تاثیر وزش باد از استان‌های دیگر و بعضا از منابع اطراف شهر تهران به آسمان پایتخت منتقل می‌شود.

نمونه شدید این جنس از آلودگی را شهروندان تهرانی با وقوع توفان سال ۹۳ به خاطر می‌آورند. آسمان تهران تحت تاثیر جنس دوم آلودگی عموما به رنگ زرد در می‌آید و به این ترتیب نشانه دیگری به جز اطلاعات عددی شاخص کیفیت هوا داراست. این در حالی است که جنس سوم آلودگی هوا با افزایش غلظت ازن کاملا بی‌رنگ بوده و از این بابت می‌توان این آلاینده را با صفت «نامرئی» توصیف کرد.

ازن یک آلاینده گازی است که در زمره آلاینده‌های ثانویه به شمار می‌آید، به این معنا که به شکل مستقیم از هیچ منبعی تولید نمی‌شود، بلکه حاصل ترکیب آلاینده‌های دیگر از جمله اکسید‌های نیتروژن و ترکیبات آلی فرار با اکسیژن تحت تاثیر نور خورشید است. گاز ازن از ترکیب سه اتم اکسیژن ایجاد شده و یک اکسیدکننده قوی محسوب می‌شود.

ازن موجود در سطح زمین برای سلامتی انسان، جانوران و گیاهان مضر بوده و از آن به‌عنوان «ازن بد» یاد می‌شود. گاز‌های خروجی از تاسیسات صنعتی و نیروگاه‌ها، اگزوز خودروها، بخارات بنزین و حلال‌های شیمیایی از جمله منابع اصلی تولید ازن به شمار می‌آید و هر قدر شدت نور خورشید بیشتر می‌شود، غلظت گاز ازن در هوا نیز افزایش می‌یابد.

به همین خاطر هر سال در نیمه گرم سال به ویژه در سه ماه خرداد تا مرداد شاهد این جنس از آلودگی هستیم. ذرات ازن به بافت خون نفوذ می‌کند و ریه را هدف قرار می‌دهد و البته کودکان را بیش از بزرگسالان در معرض خطر قرار می‌دهد؛ چراکه ریه آن‌ها هنوز در حال رشد و تکامل بوده و معمولا فعالیت آن‌ها در خارج از خانه بالاست.

تنفس ازن می‌تواند عوارضی از جمله درد قفسه سینه، سرفه، سوزش گلو و گرفتگی ریه را موجب شود و نیز بیماری‌هایی همچون برونشیت و آسم را تشدید کند.

در صورتی که غلظت ازن در ساعت از ppm ۱۲۵/ ۰ (۱۲۵هزار ذره در میلیون) فراتر رود، شاخص کیفیت هوا از حد سالم فراتر رفته و هوا برای گروه‌های حساس از بابت افزایش غلظت این آلاینده، ناسالم می‌شود. طی ۱۰۷ روز سپری شده از ابتدای امسال تاکنون ۱۵روز آلوده به لحاظ آلاینده ازن در تهران سپری شده که در این بین یک روز شاخص از ۱۵۰ واحد هم فراتر رفته و با رسیدن به ۱۶۰ واحد، آسمان تهران برای عموم مردم آلوده شده است.

این در حالی است که در مدت مشابه سال گذشته تعداد روز‌های ناسالم برای گروه‌های حساس از بابت ازن فقط ۷ روز بوده و وضعیت قرمز با شاخص بالای ۱۵۰ واحد نیز اصلا ثبت نشده است. آلودگی با ازن در سال جاری از دوم خرداد با گرم شدن هوا آغاز شد و در دهم تیر به اوج خود رسید.

این روز فوق آلوده با ازن تحت تاثیر دو علت رقم خورد. علت اول گرم شدن هوا و در نتیجه بستر فراهم برای تشکیل آلاینده‌های ثانویه از جمله ازن بود و علت دوم نیز کاهش انتشار ذرات معلق در هوای تهران به دلیل فراگیر شدن معاینه فنی خودرو‌ها و البته شرایط جوی پربارش در بهار امسال بود که موجب شد شدت نور خورشید در سطح زمین افزایش پیدا کند و این وضعیت به تسهیل واکنش شیمیایی برای تولید ازن در حضور تابش آفتاب کمک کرد.

در حالی که در طول کل سال ۹۷، هوای تهران ۱۶ روز از بابت افزایش غلظت ازن افزایش یافت و ۴/ ۴ درصد از روز‌های سال به این شکل آلوده بود، در سال جاری تعداد روز‌های آلوده با این آلاینده گازی در همین کمتر از چهار ماه گذشته از سال ۱۵ روز بوده است و این یعنی احتمالا امسال وضعیت از بابت آلودگی از ناحیه ازن بدتر از سال گذشته خواهد بود و حتی ممکن است رکورد آلوده‌ترین سال از این بابت نیز ثبت شود.

تا پیش از این سال ۸۸ با ۱۷ روز آلوده از بابت ازن، رکورد آلوده‌ترین سال از ناحیه این آلاینده را به خود اختصاص داده بود. پس از آن در بسیاری از سال‌ها تا قبل از سال ۹۷ تعداد روز‌های آلوده با ازن یک رقمی و حتی در سال ۹۵ فقط یک روز بود.

بررسی وضعیت تغییرات ازن در طول شبانه‌روز، ماه و سال نشان می‌دهد غلظت این آلاینده بین ساعت ۱۲ تا ۱۷ هر روز تا سه برابر نسبت به دیگر ساعات شبانه‌روز افزایش می‌یابد. همچنین در طول هفته غلظت ازن در مقایسه با جمعه‌ها بیشتر است، چراکه تحت تاثیر تردد بیشتر خودرو‌ها و انتشار بیشتر ذرات معلق، شدت نور در جو کاهش می‌یابد. سه ماه پرآلاینده از ناحیه ازن نیز همان‌طور که اشاره شد، خرداد تا مرداد هر سال است و در مقابل کمترین غلظت ازن در آذر و دی هر سال که اغلب سردترین ماه‌های سال به شمار می‌آید، رقم می‌خورد.