امید

«اگر بتوانی دنیا را اندکی بهتر از آنچه تحویل گرفته‌ای تحویل دهی؛ خواه با فرزندی نیک، خواه با باغچه‌ای سرسبز و خواه با اندکی بهبود شرایط اجتماعی؛ و اگر بدانی که تنها یک نفر و فقط یک نفر با بودن تو ساده‌تر نفس کشیده است یعنی که تو بیهوده نزیسته‌ای». این بخشی از صحبت‌های افسانه توسلی، استاد دانشگاه الزاهرا(س) در مورد دکتر غلامعباس توسلی است.
افسانه، با صدایی لرزان از پدر قدردانی می‌کند و او آرام و متین به عصای چوبی خود تکیه داده. اتاقی که مراسم در آن برگزار شده، گنجایش بیش از چندده‌نفر را ندارد و جمعیت چندصدنفری سرپا ایستاده‌اند به احترام استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران. قرار بود مراسم نکوداشت هشتادمین زادروز دکتر غلامعباس توسلی (متولد اول خرداد ١٣١٤) در سالن اجتماعات ٣٠٠ نفری خانه اندیشمندان علوم انسانی، روز سه‌شنبه برگزار شود، اما در زمان شروع مراسم، مسئولان خانه اندیشمندان اجازه برگزاری مراسم در سالن اجتماعات را ندادند. «به دلیل مشکلات فنی امکان آتش‌سوزی در سالن هست»؛ این دلیلی بود که مسئولان خانه اندیشمندان علوم انسانی عنوان می‌کردند.
هوای اتاق دم‌کرده و بادبزن‌های کاغذی به دلیل جمعیت حاضر، توان خنک‌کردن آن را ندارد. غلامعباس توسلی در میان میهمانان خود نشسته و گاه با لرزش دستان و صدایش به دانشجویان، استادان و فعالان سیاسی- اجتماعی خوشامد می‌گوید؛ میهمانانی چون ابراهیم یزدی، محمد توسلی، پوران شریعت‌رضوی، سارا شریعتی، حمیدرضا جلایی‌پور، کامبیز نوروزی، محمدحسین بنی‌اسدی، جواد مظفر، الهه کولایی، سارا شادی‌طلب، ناصر تکمیل‌همایون، محمد دینی‌ترکمان، محمدامین قانعی‌راد، ابراهیم بای‌سلامی‌ و دیگران و میهمانانی از شهرهای مختلف مشهد، شیراز و... خانم معلمی جوان با لهجه شیرین مشهدی می‌گوید: «وقتی شنیدم مراسم بزرگداشت استاد روز سه‌شنبه برگزار می‌شود، درنگ نکردم. من هرچه در راه معلمی دارم از اوست». همهمه‌ای مبهم با غمی عمیق؛ یکی از حاضران می‌گوید: «مگر ممکن است مراسم بزرگداشت استادی که بیش از پنج‌دهه در دانشگاه زحمت کشیده، لغو شود. دانشگاه خانه اول، نه دوم ایشان است». او دانشجوی دکترای دانشگاه تهران است. از تلاشش برای حضور در یک کلاس دوواحدی دکتر توسلی می‌گوید، اما به دلیل مشکلات و بیماری برای استاد امکان حضور در دانشگاه نیست. صدای دکتر ابراهیم یزدی در میان جمعیت گم شده؛ او از دوست هم‌رزم و جامعه‌شناس خود می‌گوید: «دکتر توسلی غم علم، جامعه و سیاست را با هم دارد».

دکتر توسلی چهره شناخته‌شده جامعه‌شناسی ایران است. او دوست دکتر علی شریعتی از زمان جوانی و همکار دکتر غلامحسین صدیقی است، اگرچه در سیاست و روشنفکری دین، همراه دکتر شریعتی در فرانسه و ایران بود. شرکت در جلسات متعدد سیاسی، مذهبی و همکاری با علی شریعتی در حسینیه ارشاد، ایراد سخنرانی‌های متعدد در دانشگاه‌ها (از جمله دانشکده فنی دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه علم‌وصنعت، دانشگاه مشهد، دانشکده کشاورزی کرج، دانشکده ادبیات و دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران) همچنین مسجد قبا و کانون توحید از همراهی‌های او با دکتر شریعتی است. او در کنشگری سیاسی در کنار مهندس بازرگان در راه اصلاح ایستاد و در علم ره دیگر برگزید؛ ره جامعه‌شناس«ریمون آرن». او علم و سیاست را با هم ادامه داد. امروز هم در روز نکوداشتش از دغدغه سیاست و جامعه‌شناسی گفت: «جامعه‌شناسی را جدی بگیرید. راه هر اصلاح در سیاست و جامعه از تأمل در علم جامعه‌شناسی می‌گذرد».
توسلی پس از انقلاب مدت کوتاهی به‌عنوان مشاور در رادیو و تلویزیون فعالیت داشت و بعد به ریاست دانشگاه اصفهان منصوب شد. او در دوره انقلاب فرهنگی تا زمان بازگشایی دانشگاه‌ها سرپرستی بخش برنامه‌ریزی علوم انسانی را در ستاد انقلاب فرهنگی بر عهده داشت و برنامه‌های این رشته‌ها را نهایی کرده و به تصویب ستاد رساند. پژوهشگر پیشکسوت سال ١٣٨٨، استاد برجسته جامعه‌شناسی که در سال ١٣٨٠ به عنوان پژوهشگر برجسته و در سال ١٣٨١ به‌عنوان استاد برگزیده دانشگاه تهران و در سال١٣٨٤ به‌عنوان استاد نمونه سراسری انتخاب شد و مدال افتخار علمی (مدال درجه یک پژوهش دانشگاه) را دریافت کرد. نام دانشکده علوم اجتماعی سال‌هاست که با نام غلامعباس توسلی گره خورده؛ چه آن هنگام که او با چهار دانشنامه جامعه‌شناسی از دانشگاه سوربن پاریس و سه دانشنامه دیگر در رشته تخصصی جامعه‌شناسی کار از مؤسسه مطالعات و تحقیقات کار وابسته به دانشکده حقوق و علوم اقتصادی پاریس و دکترای دولتی (اتا) در جامعه‌شناسی از فرانسه به ایران بازگشت و در سال ١٣٤٧ به درخواست دانشگاه ملی ایران، رشته جامعه‌شناسی را در دانشکده ادبیات آن دانشگاه پایه‌گذاری و برنامه‌ریزی کرد و به تدریس برخی دروس در آنجا پرداخت. با دکتر صدیقی در دانشکده تازه احداث‌شده علوم اجتماعی در تهیه واژگان، اصلاحات و آیین‌نامه‌های علوم اجتماعی و تجدیدنظر دروس، شرکت فعال داشت و پس از آن مدیر گروه جامعه‌شناسی شد و پس از بازگشایی دانشگاه‌ها پس از تکرار این تجربه، رئیس دانشگاه تهران شد و در تأسیس انجمن جامعه‌شناسی ایران نیز سهم عمده‌ای داشت. نام توسلی در همان بحبوحه تعطیلی دانشگاه‌ها و اسلامی‌کردن علوم انسانی در دوره انقلاب فرهنگی نیز با سرنوشت این رشته‌ها گره خورد، او سرپرست برنامه‌ریزی گروه علوم انسانی ستاد انقلاب فرهنگی شد و در حفظ رشته‌های علوم انسانی در دانشگاه‌ها پس از بازگشایی و تدوین برنامه‌ریزی‌های نوین آموزشی در این رشته‌ها نقش بسزایی ایفا کرد در همان روزهایی که وی بین تهران- قم در رفت‌وآمد بود و گاه در سمینارها می‌شنید که علوم انسانی کرا برنمی‌تابند است، در مؤسسه در راه حق به ریاست مصباح‌یزدی با مخالفان علوم انسانی جلسه می‌گذاشت و درنهایت به این نتیجه رسید: «آقایان بحث‌های علوم انسانی در دانشگاه‌ها را تا ٩٩ درصد قبول داشتند و گفتند مشکل‌شان تنها یک درصد است. ما هم تلاش کردیم بدانیم نقاط بحرانی کجاست، ولی متأسفانه نتوانستیم بفهمیم مسئله و مشکل آنها با این رشته‌ها چیست؟» و امروز دانشجویش رهی از میان خراسان تا تهران را مشتاقانه می‌پیماید و می‌گوید«او چشم و چراغ ماست.» مراسم با بریدن کیک تولد در میان اهدای گل و هدیه تمام شد؛ در سالن طبقه اول «نقد و بررسی کتاب نوسازی و اصلاحات در ایران» توسط کارگروه علوم سیاسی خانه اندیشمندان در حال برگزاری بود.